Grote bedrijven als Apple en Microsoft worden steeds groter en duwen kleine bedrijven uit de markt. Is dit reden tot ongerustheid? Geert Noels vindt van wel – en legt dat haarfijn uit in zijn nieuwste boek Gigantisme.

Met de ecologische problematiek vertrouwd geraken was eigenlijk niet zo moeilijk. Heel wat onaangename ervaringen zijn in verband te brengen met de opwarming van de aarde: hete dagen, oprukkende processierupsen, smeltende gletsjers. Dit is een problematiek die vrij  gemakkelijk te vulgariseren is. Geert Noels vraagt in zijn recent verschenen boek Gigantisme aandacht voor een haast even groot maar minder gemakkelijk vatbaar probleem: de overmatige, gigantische groei van sommige economische ondernemingen. Zij werpen een lange schaduw over onze leefwereld. 

Geert Noels

Niet zo lang geleden was er in Leuven een bescheiden brouwerij die Stella en Piedboeuf op de markt bracht. Nu is die uitgegroeid, dankzij fusies en overnames, tot AB InBev, een onderneming die dertig procent van de wereldwijde bierproductie in handen heeft. Vele kleine, lokale brouwerijen zijn ondertussen verdwenen. 

Reden tot ongerustheid?

Geert Noels weet in Gigantisme met tal van voorbeelden en grafieken aan te tonen dat een soortgelijke evolutie naar gigantisme zich ook in andere economische sectoren heeft afgespeeld, vooral in de technologische, de bancaire en de farmaceutische. Apple, Microsoft, Amazon, Facebook hebben thans een beurswaarde van honderden miljarden dollars. Die hebben zij in korte tijd verworven, terwijl de kleinere bedrijven kleiner en minder talrijk werden. Big business wordt almaar groter ten nadele van small business.

Welke kleine onderneming kan nog op eigen kracht zijn belastingaangifte invullen?

Is dit een reden tot ongerustheid? Niet voor vele conventioneel denkende economen. Zij zien hiervan vooral de voordelen. Grote ondernemingen genieten van schaalvoordelen en zijn efficiënter dan kleine. Zij kunnen meer expertise inhuren en goedkoper produceren. Zij zijn beter opgewassen tegen de toenemende complexiteit van de officiële regelgeving. Welke kleine onderneming kan nog op eigen kracht zijn belastingaangifte invullen en een personeelsbeleid voeren? En voldoende investeren in onderzoek en innovatie? Nee, laat die kleine onderneming maar fuseren of overgenomen worden door een grote. 

De eenzijdige aandacht voor economische efficiëntie en winst laat volgens Noels echter cruciale neveneffecten buiten beschouwing. Die worden afgewenteld op het maatschappelijk leven waarvoor de economische giganten zich nauwelijks verantwoordelijk achten. Ja, de economen zien al lang de gevaren van monopolie- en oligopolievorming. Ondernemingen die van een monopolie genieten, of die met hun concurrenten een kartel vormen, kunnen ongehinderd aan hun verbruikers een willekeurige prijs aanrekenen voor hun producten. Ze kunnen de politieke overheid onder zware druk zetten. 

Helaas, het gigantisme heeft de wind in de zeilen

De ware kostprijs van het gigantisme wordt echter te weinig onderkend. Naast de risico’s die verbonden zijn aan het monopolie op de economische markt, is er de ecologische afdruk van de ongebreidelde productiedrang. Daar komen bij de welvaarts- en de beschavingsziekten bij mensen die in en rondom deze giganten moeten leven en waarvan het sociale weefsel aangetast wordt: meer obesitas, hogere misdaadcijfers, meer burn-out enzovoort. En denken we niet dat de inplanting van een grote supermarkt meer netto werkgelegenheid schept? Die schept nieuwe banen maar vernietigt er nog meer andere: die van de kleine winkels in de omgeving.

Dat alles vormt geen sterke stimulans voor ethisch handelen

Helaas, het gigantisme heeft de wind in de zeilen om zeer tastbare redenen. De centrale banken willen de investeringen aanmoedigen door een lage rente te vragen voor het lenen van geld. Dat schept de verleiding om grote schulden aan te gaan, wat vooral grote ondernemingen ten goede komt, en het afbetalen daarvan af te wentelen op latere generaties. De globalisering schept een mondiale handelsruimte waarin grote multinationals zich thuisvoelen. Grote ondernemingen kunnen bij de overheid lagere tarieven van vennootschapsbelasting bedingen, doordat zij de regeringen van verschillende landen tegen elkaar kunnen uitspelen.

Dat alles vormt geen sterke stimulans voor ethisch handelen. Heel grote organisaties vervangen interpersoonlijke door anonieme, amorele relaties. Zij tasten het sociale weefsel aan. Vele gelovigen zullen nog meer gevoelig zijn voor het feit dat het gigantisme zich ook laat voelen in de dienstverlening, in sectoren zoals het onderwijs en de gezondheidszorg. Scholen en ziekenhuizen hebben de neiging groter te worden. Maar grotere instellingen bieden geen waarborg voor een meer gepersonaliseerde zorgverlening, integendeel.

Is er een oplossing?

Is er aan dit weinig onderkende probleem iets te doen zonder toe te geven aan simplistische, anarchistische en/of populistische stemmen? Noels verwacht meer heil van het optrekken van de rentetarieven, van scherpere maatregelen tegen monopolie- en kartelvorming, van het beteugelen van de invloed van economische belangengroepen op de politieke besluitvormers, van een wereldwijde CO2 taks op internationale transporten. Dat lijkt erg zinnig. 

Op dit ene punt kan ik Noels en zijn motto ‘small is beautiful’ niet volgen

Maar zijn voorstel om de macht van centrale politieke overheden, zoals die van de EU, af te bouwen ten voordele van lokale, ‘bottom up’ initiatieven lijkt me nog niet helemaal rijp. Uiteraard voelen vele burgers de macht van de centrale overheid soms als beklemmend. De paradox is echter dat er een sterke politieke overheid nodig is om de burgers te verplichten hun eigen belang na te streven. Om bijvoorbeeld vervuilende diesels en ontduiking van belastingen tegen te gaan. Wat politicologen ‘de paradox van de publieke goederen’ noemen. Zonder sterke en grootschalige politiek instellingen zoals de EU maken de maatregelen tegen het economisch gigantisme geen kans. Op dit ene punt kan ik Noels en zijn motto ‘small is beautiful’ niet volgen. Maar dat doet weinig af van de waarde van dit stimulerende boek.

Geert Noels. Gigantisme: Van too big to fail naar trager, kleiner en menselijker. Lannoo, Tielt, 2019. 236 blz. € 24,99