Zijn er lichtpunten die ons toelaten een meer optimistisch verhaal over Congo te vertellen? Met Felix Tshisekedi is er immers een nieuwe president. We legden het voor aan Johan Swinnen, voormalig ambassadeur in Congo.

Ja, er was de schandelijke verkiezingsfraude waarmee Felix Tshisekedi in 2019 de overwinning heeft gestolen en er was de tegennatuurlijke alliantie die hij met Joseph Kabila had gesmeed. Maar een troost was dat de internationale gemeenschap, België incluis, haar realpolitik gepaard zou laten gaan met waakzaamheid. De nieuwe president kon dan al niet oprecht verwelkomd worden als de belichaming van een “vreedzame machtswissel”, maar hij zou niettemin op zijn beleid worden beoordeeld.

De strijd tegen ‘alle vormen van corruptie’, een absolute prioriteit

Dat beleid bleek op sommige punten beloftevol. Binnen de kortste keren kwam zijn eigen kabinetschef wegens corruptie in de gevangenis terecht. De president zou van de strijd tegen ‘alle vormen van corruptie’ een absolute prioriteit maken. Hij beval zelfs een onafhankelijk onderzoek naar de wedden van de overtallige presidentiële ambtenarij. Hij zocht toenadering tot Rwanda. Om eindelijk komaf te maken met de tientallen milities die al jaren het oosten van Congo teisteren, riep hij de staat van beleg uit en verving hij de plaatselijke overheden door leger- en politiehoofden. 

Felix Tshisekedi ontdeed zich van zijn voorganger

Tshisekedi ontdeed zich van de voogdij van het partij van zijn voorganger Joseph Kabila, een gewichtige parlementaire bondgenoot die belangrijke machtssectoren controleert. Ook smeedde hij een nieuwe politieke coalitie, de ‘Union Sacrée’, die hem meer macht en speelruimte geeft. Kabila mag zich voortaan onledig houden met zijn particuliere belangen die meer in Katanga en in het oosten van het land liggen dan in de hoofdstad Kinshasa.

Hieruit kunnen waarnemers argumenten putten om de huidige bewindsploeg het voordeel van de twijfel te gunnen. Het regime moet nog wat tijd en kansen krijgen. De pacificatie van het oosten zou wel eens op gang kunnen komen, het ideaal van beter bestuur wordt meer openlijk beleden, de chef heeft zijn politieke manschappen beter onder controle.

Congo bengelt aan de staart van het peloton

Ondertussen leeft bijna een op de drie inwoners onder de armoedegrens en velen op de rand van de hongersnood. De uiterst volatiele veiligheidssituatie zorgt voor niet minder dan vijf miljoen ontheemden. Slechts de helft van de kinderen geniet lager onderwijs. Op de wereldrangschikking van de strijd tegen corruptie bengelt Congo aan de staart van het peloton. Voor de critici evolueert de toestand van kwaad tot erger en zijn de hervormingen eerder van cosmetische aard.

De strijd tussen rebellen in het oosten

Twee maanden na de invoering van de uitzonderingstoestand in de oostelijke provincies zijn de geweldplegingen met vijftien procent toegenomen, zo berekende het plaatselijk VN-bureau. Ook als het leger hier en daar successen boekt tegen de rebellen, blijft het zich schuldig maken aan een optreden waarvan de bevolking meer te vrezen dan te verhopen heeft. 

Daarbij komt nog dat het regime, zo stellen de critici, nu ‘achter gesloten deuren’ speelt. Elke transparantie is zoek en het openbare leven is als het ware vergrendeld. In het ergste geval dient de staat van beleg als dekmantel voor misdaden van het reguliere leger, dat elke civiele oppositie fnuikt. Van een goede oplossing kan bezwaarlijk sprake zijn zolang geen ingrijpende hervorming van leger en politie is doorgevoerd en zolang de betrokkenheid van de buurlanden niet is opgehelderd. Human Rights Watch en New York University melden dat de aanwezigheid van Rwandese troepen op Congolees grondgebied sinds de machtsovername van Tshisekedi is toegenomen.

Ook dat zette kwaad bloed bij vele Congolezen.

Een en ander is niet van dien aard dat het het wantrouwen van de lokale bevolking ten aanzien van Rwanda weg kan nemen. De verzoenende houding van Tshisekedi wordt openlijk bestreden, tot in Kinshasa toe. Op de publieke beweringen van het Rwandese staatshoofd, als zou Rwanda geen misdaden op Congolese grondgebied hebben begaan, werd verontwaardigd gereageerd. Tshisekedi liet verstaan dat hij niet in de oprichting van een ad hoc tribunaal gelooft om de in Congo gepleegde misdaden te berechten. Ook dat zette kwaad bloed bij vele Congolezen.

Bezorgde bisschoppenconferentie

De nieuwe ‘Union Sacrée’ verdient krediet, zo wordt geopperd. Maar we worden eraan herinnerd dat allianties vaak ‘tegen-natuur en volatiel’ zijn en vermoedelijk berusten op mogelijke deals waarmee Tshisekedi, Kabila én Kagame hun objectieve belangen veilig stellen.

Het democratiseringsproces is allerminst gebaat bij de pas herziene statuten van de kiescommissie (CENI). Haar onafhankelijkheid is niet gewaarborgd, zeggen de critici. De katholieke bisschoppenconferentie CENCO geeft regelmatig uiting aan haar bezorgdheid over de politisering van de CENI maar ook over een mogelijke ‘verlenging’ van de kieskalender: het uitstellen van de algemene, lokale en presidentsverkiezingen (voorzien voor 2023). 

Het aureool van deugdelijk bestuur…

De schenking van 500 SUV’s aan de parlementairen (als ‘dankbetuiging’ van de president) overschaduwt het aureool van deugdelijk bestuur waarmee het huidig bewind zich wil tooien. Een waarnemer noemde dit gebaar revolterend en onbetamelijk nu het land af te rekenen krijgt met de medische crisis van de covid-19, met de humanitaire crisis van een vulkaanuitbarsting, met gewapende conflicten in het oosten en met de armoede van de bevolking. Dit alles moet volstaan om de schijnvertoningen, die etterende toestanden moeten verdoezelen, te doorprikken.

Als het huidige politieke bewind zich bereid toont om te luisteren naar de brede belangen van het Congolese volk en als het diens verzuchtingen onderdak kan geven in stevig gevestigde en goed functionerende instellingen, dan zal het kunnen rekenen op het voordeel van de twijfel. Als de president bovendien kan aantonen dat hij niet ten dienste staat van de feitelijke bestendiging van het Kabila-regime en nog minder van on-Congolese belangen, dan zal hij steun verdienen en krijgen.

Nu onze aandacht opgeëist wordt door debatten over het koloniale verleden moeten we erop toezien dat de kritische blik op het verleden de aandacht niet afleidt van het heden. Europeanen noch Afrikanen zouden daarmee gediend zijn.

Foto: Felix Tshisekedi, door Michael Gross/ Public Domain