Waardoor vindt fake news zo gretig aftrek? Niet omdat er geen (gratis) goed nieuws voor handen is. Socioloog Gérald Bronner deed onderzoek naar de mechanismen achter fake news.

In onze mensenwereld doet veel “fake news” de ronde, soms met rampzalige gevolgen. Zo is het altijd geweest. Denken we maar aan de geruchten die geleid hebben tot heksenprocessen, tot Jodenvervolging, tot slavenhandel. Ook in onze tijd komen ze voor. Zo de complottheorieën die in de VS aangezet hebben tot de bestorming van het Capitool en die bij ons het vertrouwen in het coronabeleid ondermijnen. De Franse socioloog Gérald Bronner onderzocht waarom het valse nieuws zich in onze samenleving zo gemakkelijk kan verspreiden (L’Apocalypse Cognitive). 

Oppervlakkig of diepgaand?

De bevolking heeft thans veel meer vrije tijd dan in vroegere eeuwen en bijgevolg ook meer mogelijkheid om zich goed te informeren. Maakt zij daarvan gebruik? Er is inderdaad een grote vraag naar informatie. Maar wat merken we? Er is meer vraag naar informatie die men oppervlakkig of vals mag noemen, meer dan naar juiste en diepgaande. Dat is niet zo vreemd: de menselijke aandacht is beperkt terwijl het aanbod van informatie meer dan overvloedig is. Kijk maar wat er beschikbaar is in onze krantenwinkels en op onze televisiezenders. De vragers naar informatie moeten dus kiezen uit het aanbod. Kiezen zij met een open geest? Helaas, hun aandacht wordt over het algemeen vooreerst gewekt door hun egocentrisme, door seks, door conflicten, door vrees, door amusement. 

Helaas, de ondeugden van de nieuwsgierige mens zijn ons ingebakken

Kunnen mensen zich dan niet van dergelijke ongezonde nieuwsgierigheid bevrijden? Helaas, de ondeugden van de nieuwsgierige mens zijn ons ingebakken, ze zijn een erfenis van de menselijke evolutie. In lang vervlogen eeuwen stonden ze ten dienste van de mens die de natuurlijke selectie wilde overleven. Bijgevolg geven wij nog altijd voorrang aan informatie die wij dringend nodig menen te hebben, bijvoorbeeld om gevaar te vermijden, veeleer dan aan wat we nodig hebben op langere termijn. 

Een educatief aanbod

Om te begrijpen waarom mensen zo vatbaar zijn voor minderwaardig nieuws moeten we ook naar het aanbod kijken. Dat aanbod was vroeger beperkt en werd nogal eens verstrekt met educatieve bedoelingen. Toen de overheid een eerste (en enige) tv-zender lanceerde, hield zij in grote mate rekening met volksopvoeding. De programma’s waren braaf en leerzaam. Bij ons, zo leerde mij een bezoek aan het Brusselse stripmuseum, kwamen de tekenverhalen dikwijls voort uit de middens van de (katholieke) jeugdbewegingen. 

Dat veranderde toen het aanbod van informatie overgenomen werd door talloze, met elkaar concurrerende zenders en meer nog toen het vermenigvuldigd werd door de sociale media. Daardoor kregen de nieuwsgierigen toegang tot nieuws dat zij altijd al verlangden maar nooit in die mate verkregen. De concurrentie tussen de nieuwsverstrekkers leidde zo tot wat men in economische markttermen een “race tot the bottom” pleegt te noemen. Nee, de mens is niet van nature wijs en deugdzaam zoals sommige verlichters wilden geloven. Even concreet: in recente jaren is de vraag naar pornografie sterk toegenomen, het aanbod ook. 

Achterbakse samenzweringen

Het is amusant te geloven in achterbakse samenzweringen. Maar dergelijke samenzweringen zijn niet nodig om de verzieking van het nieuws te verklaren. Natuurlijk zijn er boosaardige persmagnaten, natuurlijk zijn er leugenachtige hackers. Maar waarom geniet hun minderwaardig nieuws zulk gemakkelijk succes? Door een aanbod van informatie dat zich beter dan ooit aanpast aan de vraag. 

In zijn betoog is er te weinig waardering voor het cultiveren van innerlijke rust

Dat is geen optimistische diagnose. Dan rijst de vraag naar een remedie. Wie of wat zou de kwaliteit van de informatie beter kunnen bewaken? Sommige media hebben redacties die buitenissige of zinledige berichten kunnen weigeren en die dat soms ook doen. Maar kunnen die weerwerk bieden tegen de haast oncontroleerbare sociale media? Kwaliteitsbewaking zou nochtans nodig zijn, bijvoorbeeld om de opkomst van het populisme tegen te gaan. Het is niet toevallig dat die stroming opgang maakt. Het populisme is immers geworteld in de verdachtmaking van alle informatie die niet “transparant” is, die complex en moeilijk is, die gaat over problemen op langere termijn. 

Weinig ruimte voor diepere waarden

Critici merken op dat Bronner op de vraag naar remediëring geen echt bevredigend antwoord geeft. Hij beperkt zich tot een oproep tot meer rationaliteit bij mensen die, zo heeft hij aangetoond, niet spontaan geneigd zijn tot meer rationaliteit. In zijn betoog is er te weinig waardering voor het cultiveren van innerlijke rust, van diepere waarden, van spiritualiteit. Als er ondeugden zijn die het zoeken naar de waarheid hinderen, zijn er allicht ook deugden die dat zoeken bevorderen. Hij heeft te weinig aandacht voor de culturele context waaraan wij behoefte hebben om te leren omgaan met informatie.

Afbeelding: Unsplash.