Nogal wat geestelijken mengden zich in de Braziliaanse verkiezingsstrijd, ten faveure van Bolsonaro. Jezuïet Bruno Franguelli ziet dat vooral religieuze kwesties belangrijk waren voor veel kiezers. Waardoor de meest cruciale zorgen op de achtergrond raakten.

Brazilië staat bekend als een diep religieus land. Ten minste tachtig procent van de Brazilianen zegt christen te zijn. Vijftig procent daarvan is en de overige dertig procent behoort tot de evangelische kerken of het neo-pentecostalisme (de pinksterbeweging). In deze context is het begrijpelijk dat religieuze kwesties en de opinies van kandidaten daarover bij verkiezingen cruciaal zijn. 

Munt slaan uit religieuze kwesties

Jair Bolsonaro had het strategisch inzetten van religieuze kwesties al uitgebreid uitgebuit bij de verkiezingen van 2018. In 2022 deed hij er nog een schepje bovenop. Hij is katholiek, maar zijn vriendschap met de neo-pentecostale geloofsgemeenschappen in Brazilië leverde hem meer populariteit op onder conservatieve christenen. In de nasleep van zijn verkiezing in 2018 pronkte Bolsonaro met messianistische religieuze boodschappen. De Braziliaanse regeringszetel zelf is niet zelden het toneel geworden van religieuze evenementen. Het is geen toeval dat president Bolsonaro door veel religieuze mensen wordt gezien als een Godsgezant.

Dit leidde tot demonstraties tegen de aartsbisschop

Een van de meest symptomatische gebeurtenissen van deze toe-eigening van het religieuze discours door de campagne van Bolsonaro vond plaats op 12 oktober 2022, de dag gewijd aan het feest van Onze Lieve Vrouw van Aparecida, patrones van Brazilië. De stad Aparecida herbergt het nationale heiligdom dat haar naam draagt en is een centrum van grote devotie. Na de inauguratie van een neo-pentcostale kerk in Minas Gerais in de ochtend, kwam Bolsonaro dezelfde dag aan in Aparecida. Voor de basiliek, omringd door zijn supporters, improviseerde hij, parallel aan de officiële activiteiten, een voordracht van de rozenkrans. Dit veroorzaakte een oproer onder de pelgrims die het feest van hun patrones, Maria, vierden. Bij die gelegenheid sprak aartsbisschop Orlando Brandes van Aparecida tijdens de homilie van de plechtige mis krachtige woorden, vooral tegen het bewapeningsbeleid, dat Bolsonaro steunt, en wekte hij enorme verontwaardiging bij diens aanhangers. Dit leidde tot demonstraties tegen de aartsbisschop en aanvallen op pelgrims die Bolsonaro niet steunden.

Hoe Lula religie gebruikte in zijn campagne

De houding van Luiz Inácio Lula da Silva was anders, hoewel ook hij af en toe een religieus discours gebruikt in zijn campagne. In feite presenteert hij zich als katholiek, en vanaf het begin van zijn politieke carrière was hij betrokken bij de pastorale zorg voor arbeiders in de grotere regio São Paulo. Hoewel in zijn politieke verleden socialistische perspectieven meer uitgesproken waren, omschrijft hij zichzelf tegenwoordig als sociaaldemocraat. 

Als weduwnaar is hij onlangs hertrouwd in de kerk. Ter gelegenheid van zijn huwelijk had hij als getuige monseigneur Angélico Sândalo Bernardino, emeritus bisschop van Blumenau, die hem sinds zijn jeugd, toen Lula aan het hoofd stond van sociale bewegingen, goed kent. Ook moet worden opgemerkt dat Bolsonaro, hoewel hij in 2021 naar Rome is gereisd, tijdens zijn ambtstermijn nooit om een audiëntie bij paus Franciscus heeft verzocht; Lula daarentegen haastte zich, zodra hij uit de gevangenis was vrijgelaten, naar het Vaticaan om een persoonlijke audiëntie bij de paus te krijgen.

De rol van priesters en pastoors

Tegenover de sterke aanvallen van Bolsonaro op hem, vooral met betrekking tot beschuldigingen van plannen om kerken te sluiten en het anti-abortusbeleid te versoepelen, zocht Lula tijdens zijn campagne ook steun door middel van ontmoetingen met katholieke en evangelische leiders. Tijdens deze bijeenkomsten herhaalde hij zijn inzet voor de vrijheid van godsdienst en verwees hij naar toekomstige versoepelingen van de wet die abortus nu verbiedt. 

Ook begonnen mensen missen en religieuze ceremonies te gebruiken als platform voor politiek gemotiveerde toespraken

Lula heeft in het openbaar Onze-Lieve-Vrouw van Aparecida vereerd, maar religieuze leiders die tegen hem zijn, hebben daar geen genoegen mee genomen. Vooral op de sociale media verschenen berichten tegen hem, ondertekend door priesters en pastoors. Ook begonnen mensen missen en religieuze ceremonies te gebruiken als platform voor politiek gemotiveerde toespraken, voornamelijk ten gunste van Bolsonaro. In homilies en preken werd verklaard en herhaald dat de kiezers van Lula tot de hel zouden worden veroordeeld als zij hun leven niet zouden beteren door op de zittende president te stemmen.

Reactie van de bisschoppenconferentie

De steun voor de kandidatuur van Bolsonaro was namelijk aanzienlijk onder priesters en katholiek geïnspireerde zangers. Lula kreeg ook expliciete steun van sommige geestelijken, die beweerden dat de overwinning van Bolsonaro een gevaar vormde voor de democratische orde. Ondanks het standpunt de Bisschoppenconferentie, steunden verschillende geestelijken en katholieke leiders openlijk de verkiezing van Bolsonaro en lanceerden ze krachtige aanvallen tegen Lula, zowel op sociale media als via concerten, openbare rozenkransgebeden, eucharistische aanbidding en missen. Anderzijds namen priesters en pastoors die het niet eens waren met deze houding ook stelling door middel van videoboodschappen op sociale netwerken, waarin zij de gelovigen waarschuwden zich niet te laten manipuleren door religieuze betogen die zij “angstaanjagend” noemden.

De bisschoppenconferentie van Brazilië hekelt en veroordeelt dergelijke acties en gedragingen.

Geconfronteerd met de buitensporige betrokkenheid van geestelijken bij deze partijgeschillen, heeft het presidium van de bisschoppenconferentie een nota uitgebracht, waarin onder meer staat: “Wij betreuren in deze periode van de verkiezingscampagne de intensivering van de exploitatie van geloof en religie als middel om stemmen te vergaren op het stembiljet. Specifiek religieuze momenten mogen niet door kandidaten worden gebruikt om hun verkiezingsvoorstellen en andere verkiezingsgerelateerde zaken te presenteren. De bisschoppenconferentie van Brazilië hekelt en veroordeelt dergelijke acties en gedragingen.”

Deze acties laten zien hoe tijdens de verkiezingscampagnes van beide kandidaten religieuze kwesties het debat over de meest cruciale zorgen van Brazilië op de achtergrond raakten. Kwesties als honger, werkloosheid, onderwijs en gezondheid zijn perifeer geworden in het religieuze discours. Tijdens het openbare debat werden de electorale krachten van beide kandidaten ingezet voor een strategie die uitsluitend gericht was op argumenten die de stembusuitslag zouden kunnen beïnvloeden.

Foto: Ricardo Stuckert/PR