Empusion wordt in veel recensies aangekondigd als een gothic novel en een feministisch antwoord op De Toverberg van Thomas Mann. Maar het reikt naar mijn mening verder, iets dat we van een zo begenadigd auteur als Olga Tokarczuk verwachten kunnen.

In haar lezing bij het ontvangen van de Nobelprijs in 2019 geeft Tokarzcuk aan dat literatuur een tegengif is tegen eenduidige wereldbeelden die mensen en realiteiten uitsluiten. Het belang van lezen is ‘om deze andere perspectieven te ontdekken en te beseffen dat onze wereld er maar één is van vele mogelijke werelden.’ Empusion gaat over de hardnekkigheid van dominante wereldbeelden en de impact daarvan op een ieder met een ‘afwijkende’ levenswijze.

Niet helemaal pluis

Het verhaal speelt zich af in het sanatoriumsdorp Görbersdorf, in Neder-Silezië waar Tokarczuk zelf is opgegroeid en nog steeds woont. Het is 1913 en de hoofdpersoon is een jonge ingenieursstudent uit Lemberg, Mieczyslaw Wojnicz, die door zijn vader naar Görbersdorf is gestuurd om te genezen van tuberculose. Als Wojnicz aankomt, ontdekt hij al snel dat het daar niet helemaal pluis is. Zo vindt hij op de tweede dag van zijn verblijf het dode lichaam van de vrouw van zijn gastheer Wilhelm Opitz. En als hij langs het plaatselijke kerkhof loopt, ziet hij een rij graven van mensen die allemaal in de maand november van achtereenvolgende jaren gestorven zijn. Vanuit de zolder boven zijn kamer hoort hij regelmatig vreemde geluiden. En tijdens zijn gesprekken met de andere pensiongasten bespeurt hij angst, wantrouwen en irrationele theorieën, zoals de koortsachtige op complottheorieën gelijkende verhalen van de jonge landschapsschilder Thilo von Hahn.

Thomas Manns De Toverberg

Ondanks hun ziekte, staan de pensiongasten nog volop in het leven en discussiëren zij met elkaar over diepzinnige onderwerpen vanuit hun wereldbeelden waarmee ze zich sterk identificeren. Welk onderwerp ook op tafel komt, kuurgast Longin Lukas pleit voor traditionele katholieke waarden en de liberale classicus en socialist August voor een pluralistische en open samenleving. Empusion lijkt dus in veel opzichten op Thomas Manns De Toverberg. Manns roman gaat ook over het leven in een sanatorium waarbij de nadruk ligt op de lange discussies tussen de patiënten ieder als vertegenwoordiger van de wereldbeelden van begin 20ste eeuw (bijvoorbeeld humanisme vs conservatisme). Het wordt beschouwd als een hoogtepunt van de modernistische literatuur, met name door de grote levensvragen die aan de orde komen en hoe deze in de gesprekken van de patiënten tegenover elkaar worden gezet.

Verschillen

Maar de settings van beide boeken verschillen op een aantal wezenlijke vlakken. Het verhaal speelt zich niet af in het westerse Davos maar in Görbersdorf in het oosten van de ‘sanatoriumbelt’. Het speelt zich niet af in het hoofdgebouw van het sanatorium maar in een nabijgelegen pension (voor minder bedeelden). Hoewel de personen net als in De Toverberg in een soort bubbel leven, speelt in Empusion ook het dorpsleven een belangrijke rol.

Ook de discussies tussen de kuurgasten verschillen sterk van die uit De Toverberg, in die zin dat de discussies elke keer uitkomen op het onderwerp ‘vrouw’ en de conclusie dat haar bestaan slechts gerechtvaardigd wordt door het moederschap. Een ironische noot van de schrijver naar de kortzichtigheid van de mannelijke personages. Wellicht dus toch een feministisch boek. Maar opvallend is dat de hoofdpersoon Wojnicz zich afzijdig houdt tijdens de discussies. Hij heeft een eigen persoonlijke ontwikkeling te gaan en die is om uit een zwart-wit wereldbeeld te geraken en om een manier te vinden om de vrouwelijke eigenschappen die hij steeds meer in zichzelf ontdekt tot uitdrukking te brengen.

Kijken met een open blik

Empusion gaat over kijken, waarnemen, oordelen, be- of zelfs veroordeeld worden. De eerste woorden van het boek zijn sleutelwoorden als het gaat om kijken met een open blik: ‘het uitzicht wordt belemmerd door de stoomwolken uit de locomotief, die op dit moment over het perron drijven. Je moet eronder vandaan kijken om alles goed te kunnen zien, je even laten verblinden door de grijze mist, totdat de blik na deze poging scherp, doordringend en allesziend is geworden.’ Een zienswijze kan niet altijd scherp blijven, soms wordt het vaag om daarna duidelijker en ruimer te worden.

We worden ons bewust dat we niet alles kunnen zien

Het eerste dat we als lezers van de hoofdpersoon Wojnicz te zien krijgen, zijn diens schoenen. En zo worden we ons bewust dat we niet alles kunnen zien en dat we de verteller moeten volgen. ‘We vergezellen hem nog een tijdje, luisterend naar zijn rustige ademhaling; het doet ons deugd dat zijn longen tot rust zijn gekomen. Onze aandacht wordt nu getrokken door een mesdunne streep licht, die vanaf de gang de kamer in valt, op de porseleinen nachtpo onder het bed. We worden aangetrokken door de reten in de plankenvloer – en daarin verdwijnen we.’ Verdwijnen, zich verstoppen, en bespieden van iemand die niets in de gaten heeft. De lezer doet mee.

Eigen weg

Ook de blik van Wojnicz is versplinterd. Van het lichaam van vrouwen ziet hij enkel een gedeelte en ook het spiegelbeeld van zijn eigen lichaam is gebroken. Door het schilderij ‘Landschap met het offer van Isaac’ van Henri met de Bles, dat landschapsschilder Thilo hem laat zien, ontdekt Wojnicz het bestaan van andere werkelijkheden naast het afgebeelde offerverhaal. Ook sanatoriumsdokter Semperweiß, die een stuk toleranter is dan Wojnicz aanvankelijk dacht, wijst hem erop dat wereldvisies erg arbitrair zijn en dat hij vooral zijn eigen weg moet gaan. En terwijl het dorp steeds meer in de ban raakt van angst en geweld is uitgebroken, wordt Wojnicz zich steeds bewuster van zijn eigenheid.

In Empusion toont Tokarczuk ons waartoe zwart-wit denken kan leiden en welk geweld erin verscholen kan liggen. Door haar gebruik van het genre gothic novel (een combinatie tussen romantiek, horror, en het bovennatuurlijke) kan het verhaal dichter bij de verwoestende kracht van emoties komen. Het is literatuur die ons waakzaam houdt.