Het magazine Volzin (met het motto ‘verdiep je wereld’) toonde in het maartnummer van dit jaar twee paaspuzzels, een met een zoekopdracht naar woorden die te maken hebben met ‘Vasten’ in diverse religies, en de andere met 24 afbeeldingen van schilderijen waarop Jezus te zien is ‘met, aan of bij een kruis’. Die laatste puzzel vraagt welke schilderijen niet gemaakt zijn door een Nederlandse of Vlaamse kunstenaar; mail uw antwoord en ‘maak kans op een boekenpakket’. 

Een tijdlang heb ik zitten turen naar die pagina met 24 afbeeldingen die erg lijken op postzegels. Het Vaticaan bracht ze nogal eens uit, grootse meesterwerken gereduceerd tot een postzegel. Er is natuurlijk niets mis met een puzzel of een postzegel die uitdaagt om de eigen kunstkennis wat aan te scherpen. Maar in mijn beleving wordt nu iets tot een puzzel of postzegel gemaakt wat eigenlijk voor betere doelen gediend heeft. De kunstkenner heeft er misschien geen last van, of de puzzelaar, maar ik wel – waarschijnlijk omdat ik een andere manier heb om naar deze afbeeldingen te kijken.

Eigenlijk stonden we nauwelijks nog stil bij wat die kruisbeelden ons wilden zeggen

Talloze malen is de kruisiging afgebeeld, van Jezus, van apostelen, van martelaren. Een halve eeuw geleden hingen er overal kruisbeelden in klaslokalen, huiskamers, ja ook in kantoren en winkels. We waren aan die kruisbeelden gewend en men wist dat er de katholieke identiteit mee werd aangeduid van de vele ruimtes waar ze zichtbaar waren en van de gebruikers ervan. Maar eigenlijk stonden we nauwelijks nog stil bij wat die kruisbeelden ons wilden zeggen.

Meer dan troost

Even een sprong. Grünewald (niet op de puzzelpagina) schilderde Jezus’ kruisiging in het zogenaamde Isenheimer Altar, te zien in museum Unterlinden in Colmar (Eifel). Ik begon het te beschouwen als een meesterwerk van een kunstenaar die troost wilde bieden aan zieken in het ziekenhuis waar het schilderij, een groots drieluik, voor bestemd was. Maar er overkwam mij meer dan troost. Ik werd het schilderij ingezogen en ik kwam er niet meer van los. Ik hoorde de gekruisigde vragen: ‘Wie zeg jij dat ik ben?’ ‘Wie mag ik zijn voor jou?’ ‘Wil je mij volgen?’ maar meer nog: ‘Het was uit liefde dat ik dit heb laten gebeuren – ook voor jou’. Er was een relatie tussen de afgebeelde en mij, het was geen schilderij meer maar een ontmoeting. Er gebeurde iets heiligs. Ik ben lang blijven zitten en beleefde het als een contemplatie, een beschouwing, iets om bij te verwijlen en op je te laten inwerken zonder al te veel commentaar.

Nog een sprong. In zijn Geestelijke Oefeningen vraagt Ignatius van Loyola degene die zijn oefeningen doet het volgende: “Gesprek. Ik stel mij Christus onze Heer voor, vlak voor mij en aan het kruis genageld, en ik voer een gesprek met Hem. Ik overdenk hoe de Schepper mens is willen worden, en hoe Hij die het eeuwig leven heeft, in de tijd is komen sterven voor mijn zonden. Dan zal ik ook naar mezelf kijken: wat ik gedaan heb voor Christus, wat ik doe voor Christus, wat ik voor Christus moet doen. En terwijl ik Hem zo zie, hangend aan het kruis, zal ik overdenken wat in mij opkomt. Het gesprek houdt men door echt te spreken zoals een vriend spreekt met zijn vriend of een dienaar met zijn heer (Geestelijke Oefeningen, 53-54)”.

Uitnodiging tot contemplatie

Wat ik hoop met deze column: dat het beeld van de gekruisigde uitnodigt tot contemplatie, tot beschouwing in een poging de kunstenaar te volgen in wat hij toont. Misschien zijn we te slordig geweest met het kwistig rondstrooien van deze afbeeldingen en is het moeilijk geworden om er een echte ontmoeting bij te beleven. Misschien helpt een puzzel om er toegang toe te krijgen. Maar de kunstenaars die dit historisch gebeuren in beeld brachten, hebben wonderen verricht, groter dan een postzegel of puzzel. Een mysterie is en blijft het: dat deze beelden de ontmoeting mogelijk maken met het heilige, met een persoon die mij tijdloos aanspreekt en uitnodigt om te doen wat Hij gedaan heeft. Is Christus mijn vriend? Wat doe ik voor hem? Die vraag is meer dan een puzzel.