Zou jij, door gehoorzaamheid aan heersende waarden of maatschappelijke druk, je kind offeren? Die vraag wordt gesteld bij een indringende tentoonstelling in het Joodse Museum in Berlijn.

Momenteel is er in het indrukwekkende Joodse Museum in Berlijn, ontworpen door Daniel Libeskind en geopend in 2001, een fascinerende en soms adembenemende tentoonstelling te zien rond een ongewoon onderwerp: gehoorzaamheid. Het kunstenaarsechtpaar Saskia Boddeke (uit Castricum) en Peter Greenaway (uit Newport) hebben een installatie in vijftien zalen vormgegeven.

Telkens rijst de vraag: waarom kwam Abraham niet in opstand?

Basis van hun presentatie vormt een van de meest controversiële verhalen uit de Bijbel: het verhaal van het ‘offer van Abraham’, in de joodse traditie de ‘binding van Isaac’ genoemd. Het verhaal (Genesis 22:1-19; Koran 37:99-109) komt in de drie monotheïstische godsdiensten voor. En telkens rijst de vraag: waarom kwam Abraham niet in opstand? Bezoekers van de tentoonstelling kunnen het verhaal van alle kanten belicht zien in films, kunstwerken en voorwerpen van allerlei aard.

Huidige wereld

Boddeke en Greenaway hebben zich laten inspireren door Midrashim, joodse uitleggingen van de Bijbelse tekst, alsook door teksten van christelijke kerkvaders en verhalen van de profeten uit de islam. De twee kunstenaars maken een uitdrukkelijke verbinding tussen het Bijbelse verhaal en onze ervaring van de huidige wereld. In een ‘gouden kamer’ liggen de drie heilige boeken, soms met illustraties, ter inzage. Daarna volgen zalen over God en de engelen in schitterend wit, de grond bedekt met veren, en over de satan in het diepste zwart, met inktzwarte grote kiezelstenen op de grond, gedachtig het feit dat de duivel elk jaar gestenigd wordt tijdens de Hajj, de moslimpelgrimage naar Mekka. Verderop roepen overlopende waterkruiken de redding van Hagar en haar zoon Ismael in de woestijn in herinnering. Een ram met gouden hoorns (een werk van Damien Hirst uit 2007) verwijst naar het offerdier dat in de plaats kwam van Isaac of Ismael.

In een interview zegt Saskia Boddeke:

Uiteindelijk verwijdert onze installatie zich van het Bijbelse verhaal en richt zich op jong volwassenen in de oorlog. Wij offeren onze jeugd om vrede te hebben, en daar gaat onze tentoonstelling over. De kwestie van gehoorzaamheid aan God en zijn wil wordt een kwestie van gehoorzaamheid aan de maatschappij, en aan de druk van de maatschappij om te handhaven wat we hebben. Aan het eind van onze tentoonstelling wordt de vraag gesteld: Ben jij Abraham, ofwel: zou jij je kind offeren?

Wil van God

Reflecterend op wat ik in deze vijftien zalen gezien had, moest ik denken aan de gelofte van gehoorzaamheid in het religieuze leven, of een soortgelijke eed in militaire dienst. Hoever mag gehoorzaamheid gaan? Of is ongehoorzaamheid in bepaalde situaties meer in overeenstemming met de wil van God, zoals de in 2007 zaligverklaarde Oostenrijkse martelaar Franz Jägerstätter zei, toen hij weigerde dienst te nemen in het leger van Hitler?

In de museumwinkel kocht ik na afloop het essay Wider den Gehorsam (Tegen de gehoorzaamheid) van de Duits-Amerikaanse psycholoog Arno Gruen. “Wie de moed heeft om ongehoorzaam te zijn, die onttrekt zich niet alleen aan vermeende autoriteiten, maar neemt de mensen levend en meevoelend waar”, zo lezen we in dat boek. Verplichte literatuur voor opvoeders in kerk en maatschappij.

Informatie

De tentoonstelling Obedience is nog tot 15 november 2015 te zien in het Joods Museum Berlijn. Meer informatie: website museum.