Hij ging de geschiedenis in als de wegbereider van een christelijk Rome. Maar keizer Constantijn had een dubbele agenda. In de Nieuwe Kerk in Amsterdam is een indrukwekkende tentoonstelling over zijn persoon en zijn tijd te zien.

Aan de ingang van de tentoonstelling is de triomfboog van Constantijn in timmerwerk nagebootst. Daarachter een meer dan levensgrote projectie van het Constantijnbeeld, waarvan hoofd en voet bewaard zijn gebleven. De tentoonstelling laat zien hoe het Rome van de eerste eeuwen een smeltkroes van godsdiensten en culturen was. Het geloof in Christus was er slechts één van, te oordelen naar hier en daar christelijke symbolen, vooral te vinden op grafplaten: vis en anker. Daarnaast zijn er bijvoorbeeld ook grafplaten en voorwerpen met joodse en mythologische herkenningstekens. Pas gaandeweg werd het christendom toonaangevend tot het in 380 onder keizer Theodosius officieel staatsgodsdienst werd.

Foto: Janiek Dam

Sarcofagen

Het zijn de restanten van sarcofagen, gesierd met rijke beeldtaal, die op mij de meeste indruk hebben gemaakt. Naast de heidense met Dionysiusmotieven vooral de christelijke, meestal uit de vierde eeuw. We zien een fragment van de Jonaverhalen, een brok waarop de wijzen uit het oosten, gesierd met frygische mutsen, het kind Jezus, tronend op de schoot van zijn moeder, geschenken aanbieden. De sarcofaagwand van Sabinus waarop een aantal verhalen uit de evangelies zijn afgebeeld. Ontroerend is de wand van een sarcofaag, bestemd voor een gestorven jongetje (zie ook deze eerdere beeldmeditatie, red.).

‘In dit teken’

En hoe is het intussen met de droom van Constantijn? De bedoeling is dat we er getuige van zijn hoe het christelijk geloof een steeds groter plaats begon in te nemen in de Romeinse cultuur. Krachtig bevorderd door Constantijn. Hij was één van de vier medekeizers geworden in 293, ten tijde van de Diocletianus, die nota bene als een van de ergste christenvervolgers te boek staat; onder hem vielen tienduizenden martelaren. Daar horen of zien we niet veel over, behalve een filmfragment dat – nogal melodramatisch – toont hoe martelaren moesten vechten met leeuwen.

Foto: Evert Elzinga

Als Diocletianus in 305 van het toneel is verdwenen gaan die vervolgingen in sommige delen van het Romeinse Rijk door tot 313. Dan wordt – mede door toedoen van Constantijn – vrijheid van godsdienst afgekondigd. In 312 had hij al de belangrijke rivaal Maxentius verslagen in de beroemde slag bij de Milvische Brug. Op de vooravond van die slag zou hij de droom gehad hebben waarnaar de titel van de tentoonstelling verwijst. Hem zou aan de hemel een kruis verschenen zijn, waarbij een stem had geklonken: “In dit teken zul je overwinnen.” Constantijn beloofde bij een overwinning die godsdienst, de godsdienst van zijn moeder Helena, een prominente plaats toe te kennen in zijn Rijk. Zo althans beweert de kerkhistoricus Eusebius, enkele tientallen jaren later. Hij zou het uit de mond van Constantijn zelf hebben opgetekend.

Alleenheerser

Intussen had Constantijn nog een heel andere droom. Alleenheerser worden in het ganse Romeinse Rijk. Dat was zo ver, toen hij in 324 zijn laatste rivaal, Licinius, had verslagen. In die positie ontpopte hij zich als groot bevorderaar van de christelijke godsdienst. Zo stond hij aan de basis van de oudste christenkerken in Rome: de Sint Jan van Lateranen en de Sint Pieter.

Foto: Evert Elzinga

Buiten het bestek van de expositie valt het feit dat Constantijn ook in andere steden van zijn rijk basilieken liet bouwen; vooral in het naar hem genoemde Constantinopel. In de kerk van de oosterse christenen wordt Constantijn, tezamen met zijn moeder Helena, als groot heilige vereerd. Onder meer, omdat hij in 325, al één jaar na zijn aantreden, te Nicea niet ver van Constantinopel, de eerste algemene bisschoppenvergadering van de christenheid bijeenriep om eenheid te brengen in de verdeeldheid van denken over de persoon van Christus. Hijzelf zat de vergadering voor. Helaas, die afbeeldingen zien we niet.

Onmisbaar

Wat we wel te zien krijgen is een aantal voorwerpen die rond ‘Constantijn’ bijeen zijn gebracht. Dat is de grote verdienste van deze expositie. Ze toont voorwerpen waarvoor je anders naar verscheidene musea in Rome zou moeten om ze te kunnen zien. Maar of ze de idee achter de tentoonstelling illustreren? Daarvoor is de catalogus onmisbaar. Beknopte, maar uitstekende achtergrondinformatie.

Foto: Evert Elzinga

Informatie

De tentoonstelling Rome. De droom van keizer Constantijn is te zien in de Nieuwe Kerk te Amsterdam tot 7 februari 2016. Meer informatie: Website De Nieuwe Kerk.