webmagazine van de jezuïeten over geloof, spiritualiteit en samenleving
webmagazine van de jezuïeten over geloof, spiritualiteit en samenleving
Christelijke motieven en vormen zijn sterk genoeg om de ontkerkelijking te overleven, zo blijkt uit een tentoonstelling over kunst en christendom in Düsseldorf.
Al is religie tegenwoordig niet meer vanzelfsprekend in het Westen, het thema blijft zich aandienen. Omdat de behoefte aan spiritualiteit blijft bestaan, maar ook omdat christelijke verhalen en motieven tot het algemene erfgoed zijn gaan behoren. Juist ook kunstenaars grijpen hierop terug, bewust of onbewust, om vorm te geven aan wat hen bezig houdt.
Aan dit laatste fenomeen wordt momenteel in een tentoonstelling in Düsseldorf aandacht besteed. Het initiatief is uitgegaan van de Duitse bisschoppen. De uitwerking is overgelaten aan de Kunstsammlung Nordrhein-Westfalen. De aanleiding is het feit dat vijftig jaar geleden het Tweede Vaticaanse Concilie is afgesloten. Dit concilie heeft de deuren van de kerk open willen zetten, open naar andere vormen van geloof, open naar de moderne maatschappij.
Pavel Büchler, The Problem of God, 2007. Foto: © Pavel Büchler/Kunstsammlung NRW.
Vijftig jaar later wil deze tentoonstelling aandacht besteden aan de doorwerking van christelijke thema’s in kunst van de laatste vijf decennia. De titel van de tentoonstelling luidt The Problem of God. Deze titel is ontleend aan een kunstwerk uit 2007 van Pavel Büchler dat op de tentoonstelling te zien is. Het bestaat uit een boek waarin een vergrootglas is gestoken dat het woord invisible laat lezen. Het probleem uit de titel bestaat hierin, dat God zo onzichtbaar is.
De tentoonstelling laat werken zien van kunstenaars die al of niet christen zijn, maar deze werken komen niet uit een kerkelijke of duidelijk christelijke context. Wel wordt gebruik gemaakt van christelijke motieven.
Boris Mikhailov, Case History – Requiem, 1997/98. Foto: © Boris Mikhailov/Kunstsammlung NRW.
De bedoeling evenwel hoeft niet christelijk of religieus te zijn. Toen de Oekraïense fotograaf Boris Mikhailov enkele mensen fotografeerde die een halfnaakte dakloze man bij zijn uitgestrekte armen probeerden op te tillen, ontstond als vanzelf een compositie die doet denken aan de kruisafneming van Christus. Dat was echter niet zijn opzet, aldus de ongelovige Mikhailov.
Op de tentoonstelling is ook een video van Bill Viola te zien, The Quintet of the Astonished (2000). Vijf mensen reageren met allerlei emoties op iets wat wij niet zien. Dit gebeurt in één minuut, maar is in de video uitgerekt tot vijftien minuten, zodat we de wisselende uitdrukkingen op de verschillende gezichten nauwkeurig kunnen volgen.
Bill Viola, The Quintet of the Astonished, 2000.
Wat zien die vijf toeschouwers? Is het de graflegging van Christus? De kijker kan zelf zijn invulling geven. Viola maakt video’s voor musea, niet voor kerken, al worden ze nogal eens in kerken getoond. De video’s zijn bedoeld voor de individuele beschouwer, aan wie het vrij staat zijn eigen interpretatie te geven.
Kris Martin, For Whom, 2012. Foto: © Achim Kukulies/Kunstsammlung NRW.
Iets dergelijks geldt ook voor For Whom uit 2012 van Kris Martin: een kerkklok zonder klepel. Dit akoestische symbool voor de christelijke verkondiging is nu een open ruimte geworden, te vullen door de beschouwer.
Vaak is menselijk lijden het thema van de kunst. Men maakt dan gebruik van christelijke schema’s, zoals de kruisiging of de piëta. Verschillende voorbeelden zijn te zien op de expositie. Zo laat Fragment of a Crucifixion van Francis Bacon (1950) twee geschonden levende wezens zien: één hangt zonder hoofd over de dwarsbalk van een T-vormig kruis, één is met opengesperde mond aan het kruis genageld.
Francis Bacon, Fragment of a Crucifixion, 1950. Foto: Wikimedia Commons.
Een ander voorbeeld is Schmerzensmann (2006) van Berlinde De Bruyckere: een serie om een paal geklemde lichamen, die in de verte aan de lijdende Christus doen denken. Dergelijke voorstellingen vormen een tegenbeeld van het Westerse ideaal van de moderne succesvolle en autonome mens. “De dood is taboe in onze cultuur. Ik wil de dood bespreekbaar maken”, aldus De Bruyckere.
Berlinde de Bruyckere, Schmerzensmann IV, 2006. Foto: © Mirjam Devriendt/Kunstsammlung NRW.
The Problem of God laat zien dat er nog steeds interesse is in christelijke motieven, ondanks afgenomen kerkelijkheid. Dit omdat deze motieven ijzersterke vormen zijn, opgeslagen in het collectieve geheugen, die uitdrukking kunnen geven aan algemeen menselijke ervaringen. Menig kunstenaar beschouwt zich niet als christen, maar maakt wel gebruik van christelijke beelden om vorm te geven aan thema’s als lijden, smart en verlangen.
De tentoonstelling The Problem of God is nog te zien tot en met 24 januari 2016 in het K21 Ständehaus, Ständehausstraße 1, 40217 Düsseldorf. Meer informatie: Website Kunstsammlung Nordrhein Westfalen.
