Peter van Daels zintuigen worden geprikkeld in de tentoonstelling Zien & geloven, zintuiglijke ervaringen in de late middeleeuwen in het Rijksmuseum Twenthe in Enschede. Wat ervaart hij?

Proef en geniet: hoe zoet is de HEER (psalm 34:9). Waar de psalm spreekt van het proeven van de zoetheid van God en waar Ignatius van Loyola in zijn Geestelijke Oefeningen het heeft over de zintuigen die op geestelijke wijze kunnen worden toegepast in de contemplatie, willen de mensen in de late middeleeuwen écht zien, horen, ruiken, smaken, aanraken. Daarover gaat een bijzondere tentoonstelling in het Rijksmuseum Twenthe in Enschede: Zien & geloven, zintuiglijke ervaringen in de late middeleeuwen (tot 4 mei 2025).

Zien

Franciscus van Assisi wilde tijdens een kerstviering in een grot bij Greccio met eigen ogen zien hoe het kind daar in een kribbe lag. Een van de omstanders zag het echte Jezuskind in plaats van het beeldje dat Franciscus had meegebracht. Sindsdien kan men tot op de dag van vandaag het kind zien liggen in de kerststal.

Aan het zilveren wiegje zijn belletjes bevestigd die de zilveren stemmen van engelen imiteren

In vrouwenkloosters werd het kind aangekleed en gewiegd. Op de tentoonstelling ziet men blote en aangeklede Jezuskindjes (afb. 1), en miniwiegjes met een minikindje erin die heen en weer kunnen worden bewogen. Het ‘kindje wiegen’ is nog steeds een gebruik.

_{(tekst gaat verder onder afbeelding)}

Horen

Aan het zilveren wiegje zijn belletjes bevestigd die de zilveren stemmen van engelen imiteren. De altaarbel en de kerkklokken zorgen voor een groter geluid. Een waar de oren geen geluid horen, kunnen de ogen op schilderijen talloze zingende en musicerende engelen zien.

Ruiken

Zoete geuren worden geassocieerd met deugdzaamheid en de hemel. Stank daarentegen doet denken aan zonde en dood. In Openbaring is te lezen hoe een engel wierook kreeg om die op het altaar te offeren. De rook van de wierook steeg met de gebeden van de heiligen uit de hand van de engel op naar God (8:4). Ook wordt met wierook gezwaaid omdat de geur van wierook en andere geuren een luchtzuiverende werking hadden. De lichamen van heiligen verspreidden een aangename geur, want zij waren niet aangetast door de zonde. Geurflacons stellen de bezoeker van de tentoonstelling in staat om de geur van wierook op te snuiven, maar ook de stank van de hel.

Zoete geuren worden geassocieerd met deugdzaamheid en de hemel. Stank daarentegen doet denken aan zonde en dood.

Smaken

Terwijl de psalm spreekt van de zoetheid van de HEER, omschrijft de 13de-eeuwse franciscaan Rudof van Biberach Christus als een grote vijg van oneindige zoetheid. Die zoetheid wordt in beeld gebracht door de vijg in de hand van Sint-Barbara op een schilderij uit het begin van de 16de eeuw (afb. 2). Wie de woorden kauwt die hij leest zal genade verwerven staat in een exemplaar van de Legenda aurea in de Leidse Universiteitsbibliotheek. Ook beelden kunnen worden gegeten. Men at schraapsel van een albasten beeld of verfschilfertjes van een schildering om zo één een te worden met de afgebeelde. Ook at men afbeeldingen op postzegelformaat (Schluckbildchen). Natuurlijk kon men ook het lichaam van Christus tot zich nemen door te communie te gaan, maar dit gebeurde niet zo vaak om de middeleeuwen.

_{(tekst gaat verder onder afbeelding)}

Aanraken

Ten slotte wordt veel aangeraakt. Liturgische boeken en gebedenboeken laten vingerafdrukken zien en slijtageplekken ten gevolge van aanraken en kussen. De priester kuste de afbeelding van de gekruisigde Christus in het missaal of het ‘kuskruis’ onderaan op het blad om de miniatuur niet te beschadigen. Een missaal uit 1449 ligt opengeslagen bij de woorden in ablutione digitorum (bij het wassen van de vingers), die in rood zijn aangebracht. Na de handwassing sloeg de priester met nog natte vingers het blad om, zodat donkere vlekken op het perkament ontstonden (afb. 3).

_{(tekst gaat verder onder afbeelding)}

We zien ook gebedenboeken waar bepaalde beeltenissen zijn weggekust (afb. 4). Op een miniatuur in een getijden- en gebedenboek uit 1480 strijden een engel  en een duivel om de ziel van een overledene: de duivel is weggewreven om hem zo zijn macht te ontnemen. Tot op de dag van heden worden beelden aangeraakt en iconen gekust. In de middeleeuwen was het niet anders.

_{(tekst gaat verder onder afbeelding)}

Op Stille Zaterdag werd een beeld van de gestorven Christus (afb. 5) in een stenen sarcofaag gelegd. De gelovigen konden het beeld aanraken en briefjes met gebeden in het graf leggen. Op Paaszondag werd het beeld uit het graf gehaald.

_{(tekst gaat verder onder afbeelding)}

Aan de hand van deze en nog veel meer voorwerpen op de tentoonstelling kun je beleven hoe de middeleeuwse gelovige via al zijn zintuigen dichter bij God en zijn heiligen probeerde te komen.

De tentoonstelling Zien & geloven, zintuiglijke ervaringen in de late middeleeuwen is tot en met 4 mei 2025 te zien in het Rijksmuseum Twenthe in Enschede.