Als de werkelijkheid pijn doet, verdraai je toch gewoon de feiten? Fake news, president Donald Trump vaart er wel bij. Jos Moons ziet een parallel met de kerk: fake theologie.

Het kinderleven staat bol van de kleine trauma’s, al vanaf de pijnlijke scheiding van de moeder bij de geboorte. Eén van de manieren om ermee om te gaan is het creëren van een eigen werkelijkheid. Een beetje zoals Trump doet. Hij kan het psychisch niet aan dat hij niet de grootste president zou zijn. En dus maakt hij zichzelf wijs dat er nog nooit zo veel mensen de presidentiële inauguraties bijwoonden. Fake news is te mooi om niet waar te zijn.

In feite is fake news een soort opiaat. Als de werkelijkheid pijn doet brengt het verlichting.

Een eigen geloofswerkelijkheid

Trump kent de handleiding van het medicijn uit z’n hoofd, maar is niet de enige die zich van dit opiaat bedient. Ook als gelovigen creëren we een eigen werkelijkheid, een eigen geloofswerkelijkheid. Geen fake news, maar fake theologie.

In feite is fake news een soort opiaat. Als de werkelijkheid pijn doet brengt het verlichting

Neem bijvoorbeeld de pausverkiezing. Vrome mensen zeggen dat de Heilige Geest de paus kiest. Typisch fake theologie. Zoals Joseph Ratzinger ooit droogjes opmerkte: de concrete geschiedenis geeft volop aanleiding om dit niet al te letterlijk te nemen. Kerkhistoricus Eamon Duffy noemde zijn geschiedenis van de pausen dan ook niet zonder reden ‘Saints & Sinners’.

Vaticanum II: veel fake theologie

Ook bij het onderwerp van mijn promotieonderzoek, Vaticanum II, is er veel fake theologie. Zo heilig als voor Trump de vele bezoekers van de inauguratie zijn, zo heilig is in bepaalde kerkelijke kringen de idee van continuïteit. Er kan in de kerk geen echte verandering zijn. Is God immers niet altijd dezelfde, semper idem?

Dat laatste klopt. Inderdaad is God als Vader, Zoon en Geest niet-aflatend betrokken op de mens, de kerk, de wereld. Maar in ons concrete verstaan van die betrokkenheid is er vooral verandering. Vaak dramatisch. Zo getuigt het bijbelboek Handelingen van het revolutionaire besluit om enkele jaren na Jezus’ dood de joodse voorschriften los te laten, overigens na een knallende ruzie.

Trump en kerk soms even kinderachtig

Verder moeten we wachten tot de vierde eeuw voor het christelijke denken over de Heilige Geest contouren krijgt. En pas met Vaticanum II worden protestanten expliciet als broeders en zusters in het geloof begroet, in plaats van als scheurmakers.

Schuilt er een kind in ons, gelovigen?

De geschiedenis geeft in al deze gevallen weinig aanleiding tot spreken over continuïteit. Zelfs het tamelijk genuanceerde woord van Benedictus XVI, ‘hervorming in continuïteit’, is een eufemisme. De hevige discussie en ruzie waarmee elk van deze veranderingen gepaard gingen, logenstraffen bovendien de verwante idee van een ‘organische ontwikkeling’.

Heeft fake theologie iets van de logica van fake news? Trump wordt door biograaf David Cay Johnston omschreven als ‘een dertienjarige in het lichaam van een zeventigjarige’. Schuilt er een kind in ons, gelovigen? Zoals Trump voortdurend applaus behoeft, willen wij zo veiligheid, helderheid, zekerheid? En can we do better?