Andriy Zelinksyy SJ vluchtte vanuit Kyiv naar Lviv. Met een scherpe blik analyseert hij welke raderen de oorlogsmachine van Poetin doen draaien. 

Ik voel me ontroerd door een heldere ster in de diepe, donkere nacht boven de westelijke Oekraïense stad Lviv. Eén klein maar heel helder licht dat schittert boven de stad waarnaar ik verhuisd ben vanwege de Russische luchtaanvallen op Kyiv, waar ik geleefd en gediend heb gedurende de laatste tien jaren. 

Ik houd van Kyiv, een van de meest groene, aangename en vredige hoofdsteden in Europa. Op 24 februari ontwaakte ik in een heel andere wereld. De vrede was verpletterd door de Russische bommen die op mijn stad en op zoveel andere Oekraïense steden gedropt werden. Sinds die eerste morgen zijn de Russen zelfs niet één enkele dag opgehouden met het bombarderen en het beschieten van onze steden en dorpen.

De ongelofelijke verwoesting

Tot niet meer dan een paar weken geleden was Volnovakh, bij Donetsk – een stad die ik vaak heb bezocht – een stad met mensen in de straten en hoop in hun ogen, met kinderen die naar school gingen en ouders die aan hun toekomst dachten. En, thans, zoals andere door de Russen gebombardeerde steden, bestaat die stad niet meer; de stad niet en de toekomst van vele van haar inwoners niet. Zij zijn omgekomen door de oorlog.

Het is zinloos geweld, onzinnige wreedheid.

Tijdens die eerste drie weken van de Russische invasie werden meer dan 900 raketten en projectielen afgevuurd op Oekraïne, meer dan driehonderd per week of haast vijftig luchtaanvallen per dag. Alleen al in Kharkiv, een stad met anderhalf miljoen inwoners, werden meer dan 600 gebouwen totaal verwoest. De stad Mariupol, aan de noordwestelijke oever van de zee van Azov, wordt al meer dan twee weken belegerd. Soortgelijke verhalen kunnen verteld worden over de steden Irpin, Bucha, Chjernihiv en vele andere. 

Ik, die de voorbije dagen getuige ben geweest van de omvang en de hevigheid van het geweld, kan nog altijd niet begrijpen waaraan het te wijten is. Het bombarderen van hospitalen voor kinderen en moeders, van scholen en kerken, van een bakkerij en van woonblokken, heeft geen enkel strategisch nut. Het is zinloos geweld, onzinnige wreedheid.

Is er geen, dan verzin je een legitieme reden

Natuurlijk kan je niet zomaar een oorlog beginnen, zonder enige reden. En zo er geen legitieme reden is, moet je er een verzinnen. In de officiële verklaring waarmee de Russische president Poetin zijn “speciale militaire operatie” tegen Oekraïne in gang zette, zei hij dat de twee voornaamste objectieven van Rusland de “demilitarisering” en de “denazificatie” waren.

Wij, Oekraïners, weten maar al te best dat de Russische militaire agressie niet begonnen is in februari. Ze is begonnen in 2014 met de annexatie van de Krim en met de bezetting van twee oostelijke regio’s van het land waar Rusland een quasi regering heeft geïnstalleerd. Het Westen heeft toen de strategische beslissing genomen die oorlog in Oekraïne niet op te merken. 

Poetin wil onze legermacht ieder mogelijkheid te ontnemen om Oekraïne te verdedigen

Alvorens de totale oorlog tegen Oekraïne in februari een aanvang nam, waren sinds 2014 al 1400 burgers en 4000 manschappen van het leger verloren gegaan in de strijd tegen de Russen en werden meer dan 1,5 miljoen mensen gedwongen hun huizen te verlaten en een schuilplaats te zoeken in andere delen van het land of in het buitenland. Het antwoord van de internationale gemeenschap op de inlijving van de Krim en op de agressie in de Donbas liet Rusland zo goed als onberoerd. Wat de heer Poetin nu bedoelt met “demilitarisering” is onze legermacht ieder mogelijkheid te ontnemen om Oekraïne te verdedigen tegen deze voortdurende Russische militaire agressie in het oosten.

Poetin zal geen nazi vinden

Nog meer problematisch is wat de heer Poetin bedoelt met “denazificatie”. Om aan zijn uitspraak enige geloofwaardigheid toe te kennen is het vooreerst nodig in de Oekraïense regering een “nazi” te vinden. De regering wordt geleid door president Zelenskyy, die een jood is, in een land dat ongeveer 9 miljoen levens verloor in de strijd tegen de nazi’s tijdens de Tweede Wereldoorlog. Iedereen in Oekraïne is er zich helder van bewust dat de opzet van de heer Poetin niet kan uitgevoerd worden: je kan niet vinden wat niet bestaat.

De autoritaire traditie van Rusland maakt het gemakkelijk de werkelijkheid te verduisteren: je kan altijd iets verzinnen. De meeste Russen hebben geloof gehecht aan de beweringen van hun president over de bedreigingen die uitgaan van Oekraïne of over de noodzaak om daartegen militaire middelen in te zetten. Op enkele uitzonderingen na hebben zij niet de moed opgebracht om de waarheid van Poetins rechtvaardiging van de oorlog in vraag te stellen. In autoritaire samenlevingen wordt de waarheid opgelegd, niet ontdekt. De waarheid wordt er geconstrueerd, er wordt niet mee ingestemd. Een “waarachtige” waarheid is gevaarlijk; ze maakt de mensen vrij.

Het beschamende standpunt van de Russische Orthodoxe Kerk

Waar vrees heerst, is er altijd ruimte voor schaamte. En beschamend in heel dit verhaal is het officiële standpunt van de Russische Orthodoxe Kerk. De kerk van Christus heeft in de loop van vele eeuwen mensengeschiedenis steeds dezelfde opdracht gehad: het verkondigen aan alle mensen, in woorden en daden, van de helende waarheid van onze Heer en Heiland Jezus van Nazareth, in wie de eeuwige God zijn grenzeloze liefde voor de mensheid tot uitdrukking brengt die van ons broeders en zusters maakt in Christus, begenadigden van zijn eeuwige goedheid.

Maar geen enkel woord over de onschuldige slachtoffers van de Russische luchtaanvallen

Na drie weken van meedogenloze bombardementen, na zoveel lijden van onschuldige burgers, waarvan de meesten zichzelf gelovigen achten van de Orthodoxe Kerk, heeft de patriarch van Moskou geen woord gezegd om voor hen te pleiten. Integendeel, hij doet luide politieke uitspraken om die landen te veroordelen die aan het Oekraïense volk de middelen bezorgen om zich te verdedigen en dat omdat die de oorlog zouden veroorzaken of verlengen.

Als de kerk niet het evangelie van een staatsideologie predikt

Om zijn betoog meer “geloofwaardig” te maken richt de patriarch de aandacht van zijn kudde op de vermenigvuldiging van gay pride parades die zouden fungeren als “een proef om tot de club van die machtige landen toegelaten te worden”. Maar geen enkel woord heeft hij gezegd over de onschuldige slachtoffers van de Russische lucht- en artillerieaanvallen, geen woord van troost voor degenen wiens huizen en levens wreedaardig vernietigd werden.

Dat is wat gebeurt wanneer de kerk niet het evangelie predikt maar de ideologie van de staat, wanneer de waarde, de betekenis en de waardigheid van de mens verdwijnt in de schaduw van een “grote cultuur”, wanneer de plicht van politieke gezagsdragers om ten dienste te staan van de noden van hun mensen vervangen wordt door een niet te stuiten verlangen om hun eigen belangen te bevredigen ten koste van hun onderdanen, wanneer persoonlijke verantwoordelijkheid ondergeschikt wordt aan overdreven nationale trots en werkelijkheidszin aan mooi versierde mentale illusies.

De ideologie van de ‘Russische wereld’ uitgelegd

De idee van de “Russische wereld” wordt dikwijls door de vertegenwoordigers van de Russische elite, met name door patriarch Kirill en de heer Poetin, bepaald als de “heilige Rus”, als een transnationale “Russische beschaving”. Die omsluit de naties van Rusland, Oekraïne en Belarus, alsook de gebieden die bezet worden door etnische Russen en Russisch sprekenden over de hele wereld.

De “Russische wereld” is in de loop van de voorbije decennia gebruikt als een ideologische mantel

Volgens deze ideologie heeft de “Russische wereld” haar politiek middelpunt in Moskou en haar spiritueel middelpunt in Kyiv, met de ene Russische taal als het middel om de Russische cultuur mee te delen en te verspreiden. De Russische Orthodoxe Kerk is haar enige dominante religieuze instelling en de patriarch van Moskou haar hoogste religieuze leider. Die treedt nu op in volledige spirituele eenstemmigheid met de president van Rusland, de politieke leider van dit grootse sociale, spirituele en culturele rijk.

Wat de oorlog tegen Oekraïne bewijst

Russische leiders stellen het hele Westen voor als een tegenstander van deze politieke en spirituele beschaving met het argument dat westers “liberalisme”, “globalisering”, “militant secularisme” en “gay pride parades” haar tegenpolen zijn. De “Russische wereld” is in de loop van de voorbije decennia gebruikt als een ideologische mantel voor de hoge graad van sociale onrechtvaardigheid in Rusland, om haar burgers ervan te weerhouden te sympathiseren met westerse politieke instellingen en om de imperialistische ambities van het Russische politieke establishment te legitimeren. De propaganda van de staat is gebaseerd op de stellingen van deze ideologie en heeft jarenlang de perceptie van de werkelijkheid door de burgers verwrongen door alles wat in de weg stond van het autocratisch regime van de heer Poetin te beschrijven als “nazi” of “fascistisch”.

Het probleem met deze ideologie van de “Russische wereld“ is dat die hoegenaamd niet bestaat. De Russische oorlog tegen Oekraïne bewijst dat beter dan om het even wat. Wanneer je een Russische tank een oudere man omver ziet schieten in Mariupol of Russische soldaten burgers ziet doden die in de rij staan voor brood in Cherrnihiv, en wanneer je geen enkel woord verneemt tegen dit diabolische geweld vanwege de geestelijke leider van de “Russische wereld”, dan versta je dat het helemaal niet te maken heeft met spiritualiteit, menselijkheid of werkelijkheid. 

De “Russische wereld” blijkt niet meer te zijn dan een mentale fictie

Wanneer je ziet hoe Russische bommen orthodoxe kerken vernietigen en hoe Russisch sprekende Oekraïense soldaten hun leven opofferen in een dappere strijd met het Russische leger en wanneer je luistert naar Oekraïense moeders die, na het verlies van hun zonen, de Russische invallers vervloeken in het Russisch, dan besef je dat er geen spirituele noch culturele eenheid bestaat die zou voortvloeien uit de Russische taal of uit de Russische kerk. De “Russische wereld” blijkt niet meer te zijn dan een mentale fictie, een opgeklede illusie, een culturele verhulling van een gevaarlijk antimenselijke politieke kern. Het is een bedrog.

Geen veilige plek voor menselijk leven

De heldere schitterende ster in de koude nacht hield mij een minuut lang in haar ban. Ze vormde een vredig gezicht, een alternatief voor de wereld die vernietigd werd door een oorlog die ik sinds enkele dagen had meegemaakt. Maar hoe vredig en mooi ze ook leek, ik wist dat zij bestond in een verre ruimte die wellicht niet geschikt was voor menselijk leven. Zoals het glanzende beeld van het Heilige Rusland schitterde en verleidde zij, maar bood geen veilige plek om een menselijk leven te leiden. 

Mensen zijn vatbaar voor illusies. Zij wensen een betekenis te scheppen die hun leven zal overleven. Een sociale klasse, een biologisch ras of een culturele identiteit, dat alles kan lichtend genoeg zijn om onze verbeelding aan te spreken, om ons een verbondenheid te bieden met iets dat groter is dan wijzelf. Maar net zoals heldere, verre sterren in de koude ruimte kunnen deze ideologieën geen basis vormen voor het menselijk leven. 

Dat hebben wij al herhaaldelijk ervaren in de laatste, bloedige eeuw. Het lijkt erop dat wij onze les nog niet geleerd hebben. Misschien is het nog niet te laat.

Vertaling door Guido Dierickx SJ. Dit artikel verscheen in America Magazine – the Jesuit review.

Afbeelding via flickr.com. Een vrouw in haar gebombardeerde flat in Kyiv.