“Bin aus deinem Mosaik ein Stein”, een treffende zin uit een gebed van karmelietes Edith Stein, vermoord in Auschwitz. Charlotte zocht Edith’s baksteen op in het nieuwe Nationaal Holocaust Namenmonument in Amsterdam.

Op 27 januari vindt de jaarlijkse International Holocaust Remembrance Day plaats, ingesteld door de Verenigde Naties op de bevrijdingsdag van concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau in 1945.

De steen van Edith Stein

Zelf zal ik dit jaar deze dag in het bijzonder gedenken. Afgelopen zomer ontdekte ik in het nieuwe Nationaal Holocaust Namenmonument, in de voormalige Jodenbuurt van Amsterdam, de naamsteen van Edith Stein (1891-1942), de katholiek en karmelietes geworden joodse filosofe uit Breslau. Zij is na haar vlucht uit Nazi-Duitsland naar het Nederlandse karmelietessenklooster in Echt, via Westerbork gedeporteerd en in Auschwitz op 9 augustus 1942 vermoord. 

Muren in de vorm van vier Hebreeuwse letters die uitdragen: IN HERINNERING AAN.

Er zijn van Edith Stein diverse Stolpersteine bekend (‘struikel’-gedenkstenen in het plaveisel), waaronder één in Polen (Wrocław, geboortehuis), vijf in Duitsland (Freiburg, Keulen) en één in Nederland (Echt, karmelietessenklooster). 

Naamstenen voor slachtoffers zonder graf

Minder bekend is haar naamsteen in het Nederlandse Nationaal Holocaust Namenmonument. In een soort  labyrint met manshoge muren van gemetselde bakstenen, is elke steen voorzien van naam, geboortedatum en leeftijd van ieder van de ruim 102.400 Joden, Sinti en Roma die vanuit Nederland door de nazi’s zijn vervolgd, gedeporteerd en vermoord. Naamstenen van slachtoffers die geen graf hebben, muren in de vorm van vier Hebreeuwse letters die tezamen de betekenis uitdragen: IN HERINNERING AAN. 

Het Nationaal Holocaust Namenmonument in Amsterdam.

Architect Daniel Libeskind heeft een bijzondere, parkachtige plek weten te creëren. Het jarenlange felle verzet ertegen lijkt tot rust gebracht. En wellicht ook iets van het onmenselijke leed van de families van de onvoorstelbaar vele Nederlandse Joodse en Sinti/Roma slachtoffers van de holocaust. 

Vermoord als jodin, maar specifiek omdat zij katholiek gedoopt was

Het door koning Willem Alexander op 19 september 2021 onthulde Namenmonument is een initiatief van het Nederlands Auschwitz Comité, overwegend gefinancierd door particuliere donaties (je kunt nog steeds een naamsteen adopteren). Inmiddels is het al veelvuldig bekroond, onder andere met de A+ Architizer Awards 2022 in de categorie ‘Religious Buildings & Memorials’. 

Morgengebet van Edith Stein

De aanleiding voor mijn zoektocht naar de naamsteen van Edith Stein is haar bijzonder indrukwekkende ‘Morgengebet’, dat ik op 9 augustus 2022 leerde kennen, de datum waarop ze in de Kerk als St. Teresia Benedicta a Cruce, martelares, wordt herdacht. Vermoord als jodin, “maar specifiek omdat zij katholiek gedoopt was en in een wraakactie tegen de katholieke kerk. Dit werd ook aangevoerd in het proces tot haar zaligverklaring”, schreef Ilse Kerremans eerder op Ignis over Edith Stein. 

Toen ik in haar ‘Morgengebet’ las dat ze haar achternaam Stein als een bouwsteen in verband brengt met God en zijn schepping (‘bin aus deinem Mosaik ein Stein’), werd ik intuïtief gedreven naar het Holocaust  Namenmonument. Daar is immers de baksteen de drager van de individuele naam, een principe en maatvoering die Libeskind door de maten van de menselijke hand zegt te hebben gevonden. Edith Stein heeft aan het beeld van ‘deine Hand’ een Goddelijke dimensie toegevoegd. “Het beeld van de uitgestrekte hand of de arm die ons draagt, [is] in haar werken en brieven als de uitgestrekte hand van God”, schrijft Ilse Kerremans. 

Ik ben een steen in Jouw mozaïek

Dit prachtige, innige ‘Morgengebet’ is in het Duitse taalgebied en in Polen zeer geliefd en diverse malen op muziek gezet. Er bestaan tekstvarianten, de brontekst en datering zijn echter onbekend. Het auteurschap wordt meestal aangenomen, maar inmiddels door onder andere het Edith-Stein-Gesellschaft Deutschland betwijfeld en slechts aan Edith Stein ‘zugeschrieben’. Helaas, maar het maakt het gebed er voor mij niet minder dierbaar om, en het naar aanleiding daarvan vinden van haar naamsteen in het Nationaal Holocaust Namenmonument, op haar 80ste sterfdag, niet minder betekenisvol.

M O R G E N G E B E T

Ohne Vorbehalt und ohne Sorgen
leg ich diesen Tag in deine Hand.
Sei mein Heute, sei mein Morgen,
sei mein Gestern, das ich überwand.

Frag mich nicht nach meinen Sehnsuchtswegen,
bin aus deinem Mosaik ein Stein.
Wirst mich an die rechte Stelle legen,
deinen Händen bette ich mich ein.

O C H T E N D G E B E D

Zonder voorbehoud en zonder zorgen
leg ik mijn dag nu in Jouw hand.
Wees mijn heden, wees mijn Morgen,
wees het verleden, dat ik te boven kwam.

Vraag mij niet naar mijn intense hunkeringen,
ik ben een steen in Jouw mozaïek.
Jij zal voor mij de juiste plaats bedingen,
aan Jouw handen vertrouw ik mij toe.

Toegeschreven aan Edith Stein.
Nederlandse vertaling door Juliëtte van Deursen-Vreeburg.
Uit: Van Titus Brandsma tot Edith Stein. Veertig dagen bidden met heiligen en martelaren, 2022.

Afbeelding: Koning Willem Alexander is bij de opening van het namenmonument in gesprek met holocaust-overlevenden. Via www.holocaustnamenmonument.nl