1700 jaar geleden was het concilie van Nicea. Daar werd de geloofsbelijdenis opgesteld die nog steeds wordt gebeden in alle christelijke kerken: door katholieken, orthodoxen en protestanten. Hoe ging dat in zijn werk? 

Ruim 250 bisschoppen kwamen in mei 325 op uitnodiging van de keizer naar zijn zomerverblijf aan zee, niet ver van Constantinopel (nu Istanbul). In negen weken was het karwei geklaard: er was één geloofsbelijdenis. Vijftig jaar later is die formule nog aangevuld in Constantinopel, maar sindsdien is er weinig meer aan veranderd. De bisschoppen kwamen vooral uit landen rond de Middellandse Zee zoals Noord-Afrika, maar ook uit steden die nu liggen in Syrië, Armenië en Iran. De bisschop van Rome was ziek en stuurde twee van zijn priesters.

Die artikelen boeien me nooit lang

Er zijn bij het 1700-jarig jubileum internationale congressen en er verschijnen geleerde boeken. Paus Franciscus had gepland om in juni naar Nicea te gaan samen met patriarch Bartholomeus. De Raad van Kerken in Nederland organiseert een viering op 14 juni in Gouda.

Wie is Jezus Christus?

Ik lees in mijn oude studieboeken over dat Concilie van het jaar 325. Op de agenda stonden twee zaken: de paasdatum en vastleggen in woorden wie Jezus Christus is. Over God de Vader hoefden ze het niet te hebben, dat was duidelijk, en over de Geest hebben ze mooie dingen gezegd op een volgend concilie. De boeken en artikelen gaan nu – net als toen – vooral over Jezus Christus: is hij God, is hij meer dan een bijzonder mens, is hij geschapen in de tijd, wat betekent het dat God zijn Vader is?

Wie had er letterlijk nog littekens op het lijf van de recente vervolgingen, die duurden tot 314?

Die artikelen boeien me nooit lang. Ik vraag me andere dingen af: spraken ze allemaal Grieks met elkaar? Had de bisschop van Rome een speciale rol? Of de keizer? Waar logeerden die bisschoppen, hadden ze paarden, bediendes of adviseurs bij zich? Hoe laat je een concepttekst circuleren als er geen kopieerapparaten zijn ? Hoeveel bisschoppen hadden hun echtgenote bij zich? Wie had er letterlijk nog littekens op het lijf van de recente vervolgingen, die duurden tot 314? Wat aten ze zoal? Wie kreeg met iedereen ruzie? Diaken Athanasius uit Alexandrië was de leidende intellectueel in de vergaderzaal – kreeg hij tegenspraak? Was hij de secretaris van de stuurgroep? De bisschop van Cordoba werd voorzitter; was dat in een open stemming?

Zo ging het eeuwen later

We kennen de “petite histoire” van het Tweede Vaticaans Concilie 1962-1965. De in Rome voorbereide teksten werden snel weggestemd. De leidende denkers kwamen uit Duitsland (Ratzinger, Rahner, Grillmeyer) en Frankrijk (Chenu, Congar, De Lubac). In Spanje was Franco nog aan de macht, dus uit die hoek was niet veel nieuws te verwachten: de Spaanse creatieve theologen waren uitgeweken naar Latijns Amerika. Er was een grote groep Noord-Amerikaanse bisschoppen, maar die konden maar moeilijk meekomen in het Latijn. Veel bisschoppen uit Afrika en Azië waren Europese missionarissen. In het Duitse college, het Germanicum, werd op teksten gewerkt tot in de kleine uurtjes ’s nachts. Dan werd de laatste versie overgetypt,  gestencild en door seminaristen op brommertjes naar de huizen gebracht (vaak internationale seminaries) waar belangrijke groepen bisschoppen zaten. Zo woonden er in het Braziliaans college heel veel deelnemers, en in het Belgisch College woonde een kleine maar invloedrijke groep. Het lag bovendien niet ver van het Pools college waar een zekere Wojtyla één van de jongste bisschoppen was. Enkele van die koeriers op brommertjes werden later zelf bisschop en curiekardinaal.

De God van het eerste verbond wordt in Nicea nergens genoemd: de God van Abraham, Isaak en Jacob

Dat soort verhalen zou ik graag willen horen over Nicea. En over het concilie van 50 jaar later in Constantinopel. Hoeveel bisschoppen die Nicea hadden meegemaakt leefden toen nog? En was de bisschop van Constantinopel (toen een gloednieuwe bisschopszetel) de zetbaas van zijn keizer? Wie bepaalde de agenda?

Recht staan in plaats van knielen

De afgelopen maanden kwam een stroom van artikelen over Nicea op gang. Er verscheen een zeer leesbaar overzicht van kerkhistoricus Peter Nissen voor de Katholieke Vereniging voor Oecumene. Daar kun je lezen dat Nicea ook bepaalde dat we op zondag niet horen te knielen: recht staan past beter bij mensen die geloven in de verrijzenis. Ik werd geraakt door een brief in het Nederlands Dagblad waarin opgemerkt wordt dat de God van het eerste verbond in Nicea nergens genoemd wordt: de God van Abraham, Isaak en Jacob. De oude hofprediker van het Vaticaan, kardinaal Cantalamessa waarschuwde in The Tablet dat we in het Westen de godheid van Christus niet meer serieus nemen.

Ondertussen blijf ik vooral nieuwsgierig naar hoe het in de wandelgangen van Nicea gegaan is – ontmoetingen in de rij voor het eten zijn soms belangrijker dan formele stemmingen.