Werd Jezus’ bloed vergoten voor allen of voor velen? Hoe de vertaling van één enkel woordje tot wereldwijde ophef leidt.

Over de Bijbelvertaling die in het nieuwe Nederlandse missaal gebruikt zal worden, heerst schadelijke geheimzinnigheid. Uiteraard is men nieuwsgierig naar allerlei principiële keuzes, maar ook naar concrete teksten waarmee we vanuit de liturgie zijn vertrouwd. In dat verband speelt de vertaling van het zogenaamde bekerwoord al bijna tien jaar een rol. Dit is het citaat uit de evangelies dat in de eucharistie over de beker met wijn wordt uitgesproken. In het nu nog geldende Nederlandse missaal luidt dit aldus:

Neemt deze beker en drinkt hier allen uit,
Want dit is de beker van het nieuwe, altijddurende verbond.
Dit is mijn bloed,
dat voor u en voor alle mensen wordt vergoten
tot vergeving van de zonden.

De woorden ‘voor alle mensen’ luiden in het Latijnse missaal ‘pro multis’, letterlijk ‘voor velen’. In een groot aantal vertalingen is dit weergegeven door ‘voor allen’ of een equivalent daarvan. Nu heeft het Vaticaan al in 2006 de bisschoppen wereldwijd opgedragen ervoor te zorgen dat de letterlijke verwoording wordt hersteld. Het voorlopige Klein missaal voor de Nederlandse kerkprovincie zegt nu ook ‘voor velen’. De Vaticaanse verordening steunt op een algemene voorkeur voor een letterlijke vertaling van de Schrift, maar dient ook de herkenbare uniformiteit van de Romeinse liturgie.

Ondubbelzinnig

Over deze kwestie is in de loop der jaren een omvangrijke discussie ontstaan. De woorden van het eucharistisch gebed in de Romeinse liturgie ‘voor u en voor velen’ vormen een samenvoeging van de lezing volgens het evangelie van Lucas (22:20), ‘voor u’, en die volgens de evangelies van Mattheüs (26:28) en Marcus (14:24), ‘voor velen’. Nu betekent de term ‘velen’ (zonder het lidwoord ‘de’) in de Bijbelse talen ‘onbepaald velen’, hij staat niet noodzakelijk in tegenstelling tot ‘allen’. ‘Velen’ sluit niemand uit. Twee voorbeelden hiervan: “De mensenzoon is gekomen… om zijn leven te geven als losprijs voor velen.” (Mt. 20:28); “Mijn knecht… heeft de zonden van velen gedragen.” (Jes. 53:12)

Op dit gegeven steunt een wereldwijd, sterk pleidooi om de vertaling ‘voor allen’ te handhaven waar die geleidelijk is ingevoerd. Met name in de liturgie van onze tijd zou ondubbel¬zinnig tot uitdrukking moeten komen dat ‘het nieuwe verbond’ in Jezus de hele mensheid omvat. Een bijkomstig argument luidt aldus. De weergave ‘voor velen’ speelt in de kaart van bewegingen die Vaticanum II verwerpen, wanneer zij beklemtonen dat Jezus’ dood alleen heil brengt voor wie hem als Zoon van God aanvaarden.

Paus Benedictus

De kwestie van de vertaling heeft veel stof doen opladen, tot op hoge niveaus. Zo hebben de Duitse bisschoppen Rome enige jaren geleden verzocht de zaak om pastorale en culturele redenen over te laten aan de kerken volgens taalgroep. Maar paus Benedictus heeft in 2012 in een brief aan zijn Duitse collega’s zijn persoonlijk gewicht in de schaal geworpen ten gunste van de vertaling ‘voor velen’, en die zelfs opgelegd. Weliswaar erkent hij dat de uitleg ‘voor onbeperkt velen’ verantwoord is en ook bedoeld zal zijn, maar hij houdt vast aan de letterlijke vertaling, naar zijn zeggen “uit eerbied voor wat Jezus heeft gezegd”.

De kerk leeft niet van een cd, maar van wat is overgeleverd

Dit argument is exegetisch gezien niet sterk. Benedictus had beter kunnen zeggen: “uit eerbied voor wat de evangelies als woord van Jezus hebben overgeleverd.” Want uiteraard vragen de voorstanders van de vertaling ‘voor alle mensen’ om eerbied voor wat Jezus volgens de overlevering van de apostelen heeft bedoeld: zijn dood zal voor de hele mensheid heilzaam zijn. De eigen woorden van Jezus zijn moeilijk te achterhalen. Wellicht sprak hij Aramees, bovendien leeft de kerk niet van een cd, maar van wat is overgeleverd.

Weerstand

De discussie sleept aan. De officiële vertaling in het Engels en de semi-officiële in het Nederlands volgen nu het (oude en nieuwe) Latijnse missaal met ‘for all’ en ‘voor velen’. Maar de ‘pro multis’-kwestie maakt thans deel uit van de bredere discussie over de waarde van het nieuwe Engelse missaal. De weerstand tegen het taaleigen daarvan is wereldwijd sterk. In verschillende landen klinkt de roep om voorlopig het oude Engelse missaal nog te gebruiken en om op langere termijn het nieuwe grondig te herzien. Komt die kwestie verder in beweging, dan zal de vertaling van het bekerwoord ‘voor alle mensen’ wel weer op tafel liggen. Hopelijk ook in Nederland en Vlaanderen.