De verhouding tussen christendom en jodendom was altijd ingewikkeld: in de kunst werden kerk en synagoge als tegenpolen tegenover elkaar gezet. Gelukkig kan het ook anders, zo laat een nieuw Amerikaans beeld zien.

In nogal wat kerken in Europa kun je een afbeelding vinden van de kerk en de synagoge naast elkaar. Meestal pakt het zo uit: een vrouw met een kroon en in haar handen een kelk kijkt naar Christus, zij is beeld van de kerk. Daartegenover staat een geblinddoekte vrouw die de verkeerde kant op kijkt en dat is de synagoge, beeld van het jodendom. Op de balk boven het altaar in de Amsterdamse Krijtbergkerk is het heel duidelijk:

Beelden boven het altaar van de Krijtberg in Amsterdam: geheel links Ecclesia (de kerk), geheel rechts Synagoga.

Naast elkaar

Gelukkig is er sinds enkele maanden een nieuwe en harmonieuze variant. In Philadelphia in de Verenigde Staten werd bij het bezoek van paus Franciscus eind september dit jaar een ander beeld getoond van de twee gelovige dames: ze zitten naast elkaar en ze lezen in elkaars heilige boeken. De synagoge kijkt in het gebonden Nieuwe Testament dat de kerk vasthoudt en de kerk kijkt bij de ander in de boekrol van het Eerste Testament.

Paus Franciscus bij het bronzen beeld ‘Synagoga and Ecclesia in Our Time’ van Joshua Koffman. Foto: Saint Joseph’s University, Philadelphia.

Op de sokkel van het beeld staat: ‘Synagoge en Kerk in Onze Tijd’. Het zal de kunstenaar heel wat moeite gekost hebben om het beeld zo te maken dat de bedoeling duidelijk wordt, maar het is gelukt. Het zijn twee vrouwen in neogotische kleding, ze dragen nu allebei een diadeem en zo sluit het aan bij de traditionele afbeeldingen. Ze zijn bij elkaar in de leer: knap gedaan.

Leugentje om bestwil

Als ik rondleidingen geef op plekken waar de oude beelden staan met de blinddoek, dan draai ik er omheen; overslaan kan niet, daar zijn de beelden te prominent voor. Bij een jong publiek zeg ik: de vrouw met de blinddoek is het ongeloof, de ander met de open blik naar Christus is de verbeelding van de gelovige.

Christenen mogen in de leer bij de openbaring aan Israël

Het is een leugentje om bestwil dat ik vertel. Ik wil de nieuwe generatie niet onderwijzen in het triomfalisme van de kerk en zeker niet met woorden als: die geblinddoekte vrouw is de synagoge die verkeerd denkt. Het gif van het antisemitisme wordt al voldoende gezaaid in bepaalde milieus. Dus geef ik een verklaring die historisch niet helemaal klopt maar die ook recht van bestaan heeft.

Zwarte Piet

De afbeelding drukt een theologie uit die eeuwen lang gold en die we nu achterhaald vinden. De redenering was: de joden hebben Jezus verworpen en daarvoor worden ze nu gestraft. Die redenering is niet juist: God heeft geen spijt van zijn genadegaven, zei Paulus al (Romeinen 11), het joodse volk blijft de eerste partner van God in het Verbond en christenen mogen in de leer bij de openbaring aan Israël. Een verklaring van het Tweede Vaticaans Concilie over de vrijheid van godsdienst van precies vijftig jaar geleden gaat hier uitvoerig op in. Die verklaring van het Concilie heet Nostra Aetate en wordt dan ook vermeld op de sokkel van het nieuwe beeld.

Intussen zitten we in Amsterdam wel met een dilemma: stenen monumenten of houten beelden mag je niet zo maar veranderen. De beelden nu weghalen, dat is net zo doen als dictatoriale regimes: die herschrijven de geschiedenis, laten weg wat niet bevalt en verdoezelen hun eigen fouten. Dat is geen oplossing. Bij immaterieel erfgoed, zoals Sinterklaas en Zwarte Piet kun je de beelden van de hoofdpersonen wel aanpassen en daar wordt dan ook stevig over gediscussieerd: die levende traditie is nu in een stroomversnelling. Maar daarom hoeven we toch niet meteen alle boeken met Sinterklaasliedjes op de brandstapel te gooien?

Handreiking

Wat te doen met de beelden als die in de Krijtberg? Dat blijft ingewikkeld. In de kathedraal van Brussel bevinden zich antisemitische afbeeldingen in de glas-in-loodramen. Bij de ingang van de kathedraal zijn grote educatieve borden opgehangen die een en ander uitleggen en recht zetten. Het nadeel daarvan is dan weer dat de gesmade historische afbeeldingen veel meer aandacht krijgen dan wanneer je erover zou zwijgen.

Joshua Koffman, ‘Synagoga and Ecclesia in Our Time’, versie van klei. Foto: Joshua Koffman/Wikipedia Commons (cc)

Misschien is het een idee om in de jezuïetenkerk de Krijtberg een foto aan te brengen van het nieuwe beeld in Philadelphia. Het beeld staat immers op de campus van Saint Joseph’s University – die universiteit is opgericht door de jezuïeten in 1851 toen de Amsterdammer Jan Roothaan uit de Krijtberg de Algemene Overste was van de orde. Zo reiken tradities elkaar de hand over de Atlantische Oceaan heen en kunnen wij als Europeanen ons voordeel doen met een cultuuruiting in een land als Amerika. Dat laatste hadden we honderd jaar geleden ook niet gedacht.