Hij liet een veelzijdig oeuvre na, en drukte daarmee ook een stempel op de encycliek Laudato si’ van paus Franciscus. Een kennismaking met de Duitse denker Romano Guardini.

Pauselijke geschriften citeren doorgaans voorgangers, conciliedocumenten en kerkvaders. In de geschriften van paus Franciscus duikt steevast ook de naam op van Romano Guardini. In zijn recente encycliek Laudato si’ zelfs acht keer. Wie was deze man?

Geniale eenvoud

Romano Guardini (1885-1968) was een denker die een volstrekt eigen weg heeft afgelegd en amper met pasklare categorieën te omschrijven is. Theoloog noemde hij zich niet, ook al heeft hij theologische boeken geschreven. En nadat hij een hele nacht met Heidegger had doorgebracht, meende hij ook geen filosoof te zijn, terwijl hij toch een opmerkelijk filosofisch boek heeft geschreven (Der Gegensatz. Versuch einer Philosophie des Lebendig-Konkreten, 1925).

Guardini omschreef zijn leeropdracht als de volgehouden ‘ontmoeting van geloof en wereld’

Eigenlijk heeft hij een eigen vak geschapen met zijn leeropdracht ‘katholieke levensbeschouwing’, die hij ook nog eens op een heel eigen wijze heeft vormgegeven. Minder systematisch, maar meer in gesprek met grote denkers en dichters uit de Europese traditie, waarin hij eigentijdse thema’s wist te verhelderen. Daarom omschreef hij op 70-jarige leeftijd zijn leeropdracht met geniale eenvoud als de volgehouden en methodische ‘ontmoeting van geloof en wereld’, nadat hij dit gesprek inmiddels had beoefend in een groot aantal, nog altijd indrukwekkende interpretaties van Europese denkers en dichters.

Jeugdbeweging

Geboren in Verona groeide hij als zoon van een Italiaans groothandelskoopman op in Mainz, waar hij vertrouwd raakte met de Duitse cultuur en uiteindelijk als enige van zijn familie de Duitse nationaliteit aannam. Eerdere studies scheikunde en economie brak hij af om, na een religieuze crisis, theologie te studeren en priester te worden.

Door de publicatie van De geest der liturgie (1918) was hij opeens een van de leiders van de liturgische beweging in Duitsland. Zijn kennismaking met de katholieke jeugdbeweging Quickborn in 1920 op de centrale ontmoetingsplaats Burg Rothenfels was van cruciale betekenis. Want daardoor brak de liturgische beweging uit haar monastieke en academische kaders en bevruchtte een spontane levensbeweging, waarmee Guardini zich engageerde.

Nieuwe tijd

Op Burg Rothenfels ging vernieuwing van de liturgie hand in hand met het zoeken naar nieuwe levensvormen. Daarbij wist hij de vormende kracht van deze oeroude overlevering te verhelderen en generaties jongeren te vormen met een levend beeld van de kerk. Guardini werd al snel een van de centrale figuren in deze beweging en Burg Rothenfels ontwikkelde zich tot een oefenveld van de liturgische beweging, met grote invloed in Duitsland en daarbuiten.

Zijn focus kwam steeds nadrukkelijker op de persoon van Jezus Christus te liggen

Daar trachtte Guardini deze jeugdbeweging dieper in te bedden in het leven en om te vormen tot een cultuurbeweging, waardoor het vluchtige momentum van haar ontstaan een meer vormende kracht in de samenleving werd. Want hij was ervan overtuigd dat de moderne tijd (Neuzeit) op haar einde liep en een nieuwe tijd aanbrak. Daarbij zag hij in de jeugdbeweging voortekens van deze nieuwe tijd.

Nazisme

In 1923 werd hij benoemd tot hoogleraar in Berlijn. Zowel het academisch werk in Berlijn als het pedagogisch werk op Burg Rothenfels vormden de beide pijlers van zijn veelzijdig werk. Aanvankelijk was zijn benadering sterk ecclesiologisch, op de kerk gericht, maar vanaf de jaren ‘30 begon zijn focus steeds nadrukkelijker op de persoon van Jezus Christus te liggen. Die werkte hij onder andere uit in een jarenlange prekenserie, waaruit zijn bekendste werk De Heer (1937) ontstond. Daarin hield hij Duitsland een alternatieve oriëntatiefiguur dan ‘der Führer’ voor. Het is niet bekend of dat de reden was, maar in 1939 werd zijn leerstoel door de nazi’s opgeheven en Burg Rothenfels in beslag genomen.

Na de oorlog was hij achtereenvolgens hoogleraar in Tübingen en München. Daarbij onttrok hij zich niet aan het publieke debat en leverde ondermeer een eerste aanzet tot de verwerking van het tijdperk van de nazi’s. Zijn lezingen en geschriften maakten grote indruk en Guardini ontving daarvoor diverse hoge Duitse onderscheidingen. Met de toekenning van de Erasmusprijs (1962) werd hij ook erkend als een geleerde van Europese statuur.

Omwenteling

Guardini liet een veelzijdig oeuvre na met aandacht voor uiteenlopende onderwerpen als kunst, film, technologie, poëzie, politiek, fotografie en psychoanalyse. Hij was een grootmeester van het Duitse essay, die als een seismoloog de tektonische spanningen van zijn tijd aftastte. Deze verkenningen combineerde hij met indringende analyses van de menselijke existentie in interpretaties over Europese denkers en dichters als Socrates, Augustinus, Dante, Shakespeare, Pascal, Kierkegaard, Dostojewski en Rilke. Daarbij deed hij zich kennen als een groot pedagoog, die voortdurend naar wegen zocht hoe de mens de omwenteling van de twintigste eeuw kon voltrekken, zonder daarbij zijn menselijkheid te verliezen.

Hij was een grootmeester van het Duitse essay

Met een vergelijkbare de mens nabije bezorgdheid benadert paus Franciscus deze zich versnellende omwenteling in de 21e eeuw, door te wijzen op de dynamiek van de katholieke geloofsleer. Wanneer hij trouw steeds typeert als verandering, ontkiemen, groei en daarbij aangeeft dat de Heer verandering bewerkt in degene die Hem trouw is, dan voltrekt paus Franciscus een vergelijkbare denkbeweging als deze katholieke levensfilosoof.