Tradities zijn dynamisch en altijd in beweging. Daardoor winnen ze aan waarde. Geef tradities die ontwikkelingsruimte en klamp je er niet aan vast, betoogt filosoof Matthias Kramm SJ. 

Toen ik vier jaar geleden in Utrecht met mijn proefschrift begon, wist ik niet waar mijn reis naartoe zou leiden. Een proefschrift begint vaak met een vraag, een probleem of een ervaring. Mijn uitgangspunt was mijn ervaring in Mexico, waar ik van 2009 tot 2011 in een inheems dorp woonde en werkte als docent Engels en fondsenwerver aan een Interculturele Universiteit (ISIA).

Nemen we inheemse kennis serieus genoeg?

In Mexico kon ik duidelijk zien dat er een spanning bestond tussen inheemse traditie en ontwikkelingsprojecten. Ontwikkelingsprojecten worden vaak ontworpen vanuit het perspectief van ontwikkelingsorganisaties, maar hoe zit het met het perspectief van inheemse volkeren? De Interculturele Universiteit, waar ik werkte, zat ook in deze spanning. Nemen we inheemse kennis serieus genoeg? Of brengen we uiteindelijk een westers onderwijsideaal over? Dit waren vragen die we elke dag behandelden. En deze vraag werd uiteindelijk de grondvraag van mijn proefschrift.

Het gaat hier vooral om de traditie van de interpretatie van de Schrift.

In het eerste jaar heb ik daarom vooral onderzoek gedaan naar het thema traditie. In het tweede jaar heb ik me beziggehouden met ethische kwesties. In het derde jaar ging het om besluitvormingsprocedures. En in het vierde jaar probeerde ik deze drie benaderingen te verbinden.

De rivier als rechtspersoon

Tijdens een onderzoeksverblijf in Nieuw-Zeeland maakte ik kennis met de Māori-filosofie. Daar leerde ik ook over de Whanganui-rivier, die tot rechtspersoon werd verklaard. De rivier heeft dus rechten en plichten. Deze worden verdedigd door zogenaamde guardians. Als iemand een waterkrachtcentrale wil bouwen, moet hij eerst vragen of de guardians dit kunnen verzoenen met de rechten van de rivier. Zou dit misschien ook een model zijn voor de bescherming van de natuur in Nederland? Bijvoorbeeld de Waddenzee?

In de katholieke kerk wordt ‘traditie’ vaak vrij eng gedefinieerd en met een hoofdletter geschreven: Traditie. Het gaat hier vooral om de traditie van de interpretatie van de Schrift. Maar natuurlijk is de traditie veel breder, met inbegrip van de muziek, de liturgie, de organisatiestructuren en de beeldtaal. 

Wanneer tradities waardevol zijn

Als filosoof heb ik onderzocht hoe tradities kunnen worden gerechtvaardigd. Tradities zijn niet waardevol, alleen maar omdat het tradities zijn. Ze zijn waardevol als ze bepaalde waarden ondersteunen. “Zo brengt iedere goede boom goede vruchten voort, maar de zieke boom brengt slechte vruchten voort.” (Matheüs 7:17) Waarom zouden tradities anders zijn? Tegelijkertijd zijn tradities altijd dynamisch en voortdurend in beweging. Zich op traditie als autoriteit te beroepen is dan ook hoogst twijfelachtig. Want autoriteit zou veronderstellen dat de traditie altijd hetzelfde blijft. Om tradities te waarderen, moeten we ze eerst evalueren.

Wat vooral nodig is, is de wil om met een kritisch oog naar deze tradities te kijken.

Traditie moet daarom niet een term zijn die alleen door zogenaamde conservatieven wordt gebruikt. Traditie kan waardevol zijn voor iedereen, zowel voor conservatieven als voor progressieven. Als we zinvolle tradities versterken en nutteloze tradities afsnijden, kan dat een instelling versterken. Wat vooral nodig is, is de wil om met een kritisch oog naar deze tradities te kijken. 

Angst voor een veranderende realiteit

De reden waarom veel mensen binnen de kerk zich vastklampen aan tradities heeft minder te maken met de waarde van die tradities dan met een angst voor onze moderne, zeer complexe, steeds veranderende realiteit. Uit angst voor deze realiteit zoeken mensen naar een houvast, naar een identiteit in iets dat als onveranderlijk wordt gezien. Maar door je aan zoiets vast te klampen, voorkom je dat die tradities zich verder kunnen ontwikkelen.

Een kritische blik op onze traditie hoeft geen minachtende blik te zijn. Het gaat om onderscheiding, een opdracht waarover Ignatius van Loyola wijze woorden schreef. Angst is geen goede raadgever. Maar als we onze tradities met onderscheidingsvermogen behandelen, kunnen we alleen maar winnen.

[Wil je artikelen als deze niet missen? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief]