Het Vaticaan is een instelling die uitnodigt tot grote vragen en tot buitenissige verhalen. Daarom is het goed een boek te lezen zoals het recente Het Vaticaan. Achter de Schermen van de Kerk van Rik Torfs. Die heeft gesprekken gevoerd met tal van bevoorrechte getuigen, mensen die de beleidsvorming in het Vaticaan van nabij hebben meegemaakt.

Het is goed te vernemen dat vele clichés over het Vaticaan fel overdreven zijn. De lange reeks impressies die Torfs in die Vaticaanse kringen heeft opgedaan laten hem toe één centraal thema voorop te stellen. Waarom is de Vaticaanse beleidsvorming niet of heel traag ingegaan op belangrijke vraagstukken die zich in de laatste eeuw aan de kerk hebben opgedrongen? Waarom werd zo laat een passend antwoord gegeven op de crisis van het modernisme (o.a. de kritische studie van de Bijbel rond de jaren 1900)? Waarom werd zo weinig ruimte gelaten voor de leken (en voor de vrouwen) in het bestuur van de kerkelijke instellingen? Waarom werd zo traag gereageerd op de ontwikkelingen in de seksuele moraal? Waarom die lamlendige reactie op het schandaal van het seksuele misbruik? Dat zijn serieuze vragen. Immers, de onmacht van het Vaticaanse beleid heeft volgens Torfs niet enkel geleid tot een toenemende ongeloofwaardigheid van de Kerk maar ook tot die van het geloof, althans in onze westerse wereld.

Persoonlijke tekorten van de pausen

Is de gebrekkige beleidsvorming te wijten aan de persoonlijke tekorten van de pausen? De zegslieden van Torfs geven vrijmoedig hun mening over de kwaliteiten van de pausen sinds Pius XII. Over het algemeen kennen zij de beste score toe aan Paulus VI. Maar ook die heeft mislukkingen gekend, met name ten gevolge van zijn opvatting over voorbehoedsmiddelen (“Humanae Vitae”). Zo hebben ze allen op hun manier de kans gemist om mee te gaan “met de tijd”. Ook Franciscus blijft niet boven alle kritiek verheven. Hij geeft te grote voorrang aan kwesties van binnenwereldse moraal, aan migratie en ecologie, ten koste van vragen die nauwer aansluiten bij de kern van het christelijke geloofsgoed, bij vragen over leven en dood (bijvoorbeeld tijdens de Covid-epidemie). Zo beweren zijn critici.

Wijzigingen in Vaticaanse structuur

Natuurlijk heeft de traagheid van het beleid niet enkel te maken met de persoonlijkheid van de pausen, hoe machtig die in principe ook zijn. Er schort iets aan de structuren van het Vaticaanse ambtenarenapparaat, aan de curie. De huidige paus heeft daaraan iets gedaan. Hij heeft de ministeries (de dicasterieën) van het Vaticaan verplicht met elkaar te overleggen, wat zij vroeger nauwelijks deden. De machtige functies blijven niet langer voorbehouden voor gewijde personen, voor priesters en bisschoppen. Voortaan krijgen leken (en vrouwen) meer gezag toebedeeld. En de ambtenaren krijgen geen definitieve aanstelling meer. Die wordt in principe beperkt tot vijf jaar. Het komt erop neer dat de macht, meer nog dan tevoren, gecentraliseerd wordt in de handen van de paus die daardoor meer doortastend kan optreden. Torfs weet de argumenten die een rol spelen, of zouden kunnen spelen, bij het nemen van vele beslissingen beknopt en duidelijk weer te geven. Daaruit leren we dat die beslissingen moeilijk zijn en dat het leven van de Vaticaanse beleidsvormers niet eenvoudig is of niet zou mogen zijn. 

Het is onwaarschijnlijk dat het Vaticaan, ook na deze en andere hervormingen, de teruggang van de (westerse) Kerk tot staan zal brengen. Het valt op dat de analyse van Torfs meer aandacht schenkt aan de tekorten dan aan de verwezenlijkingen van het beleid. Dat is jammer. Ik had meer willen vernemen over de werking van de befaamde Vaticaanse diplomatie, over het stimuleren van de Europese samenwerking, over initiatieven in de zgn. ontwikkelingslanden.

Te eenzijdig

Het voornaamste tekort van dit werk is evenwel, zo lijkt het mij, dat het falen van het Vaticaanse beleid al te eenzijdig wordt toegeschreven aan “endogene oorzaken”, dat is: aan factoren binnen het Vaticaans systeem. En te weinig aan “exogene oorzaken”, dat is: aan sociale en culturele factoren die zich in de wereld buiten het Vaticaan en buiten de Kerk ontwikkelen en die voor de kerkleiding een lastige uitdaging vormen. Om maar iets te noemen: de cultuur van onze samenleving wordt vooral gevormd door de (hedonistische en individualistische) waarden van de economische sector. Probeer daar maar eens tegenop te boksen. Torfs besluit dat de huidige ongeloofwaardigheid van de Vaticaanse beleidsvorming en van de Kerk heeft geleid tot het verzwakken van het geloof in onze samenleving. Dat lijkt mij een al te haastige stellingname.  

Rik Torfs, Het Vaticaan. Achter de Schermen van de Kerk. Lannoo: Tielt, 2024