webmagazine van de jezuïeten over geloof, spiritualiteit en samenleving
webmagazine van de jezuïeten over geloof, spiritualiteit en samenleving
Ze annexeerde de Krim, opstanden sloeg ze met harde hand neer, kritische schrijvers verbande ze naar Siberië. Een overweldigende tentoonstelling in de Amsterdamse Hermitage vertelt het historische verhaal van tsarina Catharina II – met actuele echo’s.
In de Hermitage Amsterdam wordt volgens de tentoonstellingsfolder het ‘sprookjesachtige levensverhaal’ verteld van de ‘legendarische tsarina’ Catharina II. Dit verhaal wordt geïllustreerd aan de hand van schilderijen, beelden, gesneden stenen, meubelen enzovoort.
Het jonge en fragiele meisje groeit uit tot heerseres over een van de machtigste staten van Europa
Het verhaal heeft inderdaad iets van een sprookje. Een veertienjarige prinsesje uit een stadje in Pommeren wordt in 1744 gevraagd de echtgenote te worden van Karel Peter Ulrich van Holstein-Gottorp, de toekomstige tsaar Peter III. Zij vertrekt naar Sint-Petersburg, laat zich orthodox dopen en ruilt haar eigen naam Sophia Frederika in voor de naam Catharina. Zo heette ook de echtgenote en opvolgster van tsaar Peter de Grote (1682-1725), tsarina Catharina I (1725-1727).
Georg Christoph Grooth, Portret van grootvorstin Catharina Aleksejevna, 1745–46. © State Hermitage Museum, St Petersburg.
Totdat haar man tot tsaar gekroond wordt brengt de jeugdige Catharina achttien jaar werkeloos door aan het hof. Haar enige plicht bestond erin een toekomstige troonopvolger te baren. Dit gebeurde in 1754. Het kind, de latere tsaar Paul I (1796-1801), was om zo te zeggen ‘staatseigendom’. Daarom neemt tsarina Elisabeth (1741-1762) – dochter van Peter de Grote – de opvoeding van het kind op zich.
Catharina wordt verder aan haar lot overgelaten. Haar man bemoeide zich allang niet meer met haar, maar met andere vrouwen en zijn hobby’s. In plaats van zich te vervelen leert ze de Russische taal en leest zij, vooral boeken van Franse filosofen. Met Voltaire, die haar “de sprankelendste ster van het Noorden” noemde, blijft zij jaren lang in correspondentie. Diderot zal haar later bezoeken in Sint-Petersburg.
Lucas Conrad Pfanzelt, Portret van tsaar Peter III, 1761. © State Hermitage Museum, St Petersburg.
In 1762 sterft tsarina Elisabeth en wordt zij opgevolgd door Peter III, de echtgenoot van Catharina. Hij maakt zich niet geliefd bij zijn onderdanen. Na een half jaar vindt een coup plaats, mede georganiseerd door een broer van de toenmalige favoriet van Catharina. Catharina wordt zo snel mogelijk in Moskou gekroond tot tsarina. Een paar weken later wordt de afgezette tsaar gewurgd.
Nu kan de ster van Catharina gaan rijzen. Het jonge en fragiele meisje, dat haar toevlucht nam tot lezen en nog eens lezen, groeit uit tot heerseres over een van de machtigste staten van Europa. Zij voelt zich zo superieur dat zij zich niets aantrekt van het verzoek van paus Clemens XIV om de bul af te kondigen waarmee hij in 1773 de orde der jezuïeten had opgeheven. Catharina weigert, omdat zij de paters nodig heeft voor haar scholen.
Van Catharina’s expansiedrang zijn nu nog de gevolgen zichtbaar
Haar programma is doorgaan in de westerse lijn van Peter de Grote. Het lukt haar echter niet om al haar verlichte ideeën om te zetten in uitvoerbare hervormingsprogramma’s. Daarvoor stuit zij te veel op tegenstand. Maar wel weet zij Rusland uit te breiden met een gebied dat twaalf maal zo groot is als Nederland – door onder andere de Krim te annexeren.
Het ‘sprookjesachtige levensverhaal’ waar de folder van spreekt is in feite een hard historisch verhaal over de macht van een vorstin aan wie alles gelegen was om Rusland groot te maken. Van haar expansiedrang zijn nu nog de gevolgen zichtbaar, denk maar aan de Krim. En waar zij het nodig achtte, sloeg ze opstanden met harde hand neer en verbande ze kritische schrijvers naar Siberië.
Fjodor Rokotov naar Alexander Roslin, Portret van Catharina de Grote, 1780–90 (origineel 1777–78). © State Hermitage Museum, St Petersburg.
Het is een grote opgave om de betekenis van Catharina de Grote, een van de machtigste vrouwen uit de geschiedenis, in beeld te brengen. Wat de tentoonstelling te zien geeft is spectaculair, maar het is moeilijk om niet te verdrinken in de hoeveelheid van wat er allemaal te zien is. Je komt binnen in de grote tentoonstellingszaal, waar clusters gevormd zijn rond een aantal thema’s. Deze worden toegelicht in een audiotour die gratis bij de ingang wordt uitgereikt. Maar je mist in de hoofdzaal de historische lijn. Deze wordt wel uit de doeken gedaan in de gangen op de verdieping boven. Het is wel niet de bedoeling, maar het is aan te raden om hier te beginnen.
De tentoonstelling Catharina, de Grootste. Zelfgeslepen diamant van de Hermitage is nog t/m 15 januari 2017 te bezichtigen in de Hermitage in Amsterdam. Meer informatie: hermitage.nl.
