Peter van Dael ziet drie verschillende Maria Magdalena’s in Museum Catharijneconvent. Hij zet op een rijtje hoe de figuur van Maria Magdalena in de loop van de geschiedenis is geïnterpreteerd.

Lucas noemt Maria uit Magdala als iemand die hoorde bij de groep vrouwen die Jezus vergezelden en voor hem en de apostelen zorgden (8:2-3). Zij waren ook aanwezig bij de kruisiging van Jezus, gingen naar het graf om hem te balsemen, zagen dat het graf leeg was en kregen de opdracht om Jezus’ opstanding te melden aan de apostelen. Een bijzonder leven, maar in zekere zin overzichtelijk. 

In een aantal gnostische, niet-Bijbelse geschriften wordt Mara van Magdala beschreven als een wijze leerlinge, die een bijzondere band met Jezus had. Zo lezen we in het Evangelie volgens Maria Magdalena uit de tweede eeuw dat Petrus tot haar zegt: Zeg ons de woorden van de Verlosser zoals jij je die herinnert, die jij kent, maar die wij niet kennen, en die we ook niet hebben gehoord.

De hybride Maria Magdalena

Nu komt er in het evangelie nog een Maria voor: Maria van Betanië, de zus van Marta en Lazarus. Johannes vertelt hoe zij de voeten van Jezus zalfde en met haar haren afdroogde (12:1-8). Bij Lucas lezen we dat een vrouw die bekendstond als zondares Jezus’ voeten met haar tranen nat maakte, met haar haren droogde, kuste en met olie inwreef (7:36-50).

Daarna zou zij zich als boetvaardige kluizenares hebben teruggetrokken

Paus Gregorius heeft van deze drie vrouwen – Maria van Magdala, Maria van Betanië en de naamloze zondares – één vrouw gemaakt. In een preek uit 591 zegt hij dat de door Lucas genoemde zondige vrouw en de door Johannes genoemde Maria van Betanië dezelfde is als Maria van Magdala. Het is duidelijk, broeders en zusters, dat dezelfde vrouw eerder de balsem gebruikte om haar vlees te parfumeren voor verboden handelingen. 

Rond deze ene Maria Magdalena zijn vele legenden geweven. Zij zou na de dood van Jezus in Marseille het evangelie hebben verkondigd. Daarna zou zij zich als boetvaardige kluizenares hebben teruggetrokken in een grot in de omgeving van Aix-en-Provence.

Pierre Puvis de Chavannes, Maria Magdalena in de woestijn, 1869.

In het oude missaal van voor het Tweede Vaticaanse Concilie wordt op 22 juli de ‘H. Maria Magdalena, boetelinge’ gevierd. In de liturgie van die dag is sprake van Maria als zus van Lazarus en wordt het evangelie van de bekeerde zondares gelezen (Luc. 7:36-50). 

Wanneer de zalfpot gesloten is, heb je kans dat Maria van Magdala is weergegeven

In 1969 gaf Paus Paulus VI aan Maria van Magdala haar eigen identiteit terug. In 2016 werd haar gedachtenis op 22 juli een feest dat het liturgische niveau had van een apostelfeest. Op die dag wordt het evangelie gelezen waarin Maria uit Magdala de verrezen Jezus ziet, die haar de opdracht geeft aan de leerlingen het nieuws van de opstanding te verkondigen (Joh. 20:1-2).

De verbeelding van Maria Magdalena in haar diverse gedaantes

De tentoonstelling Maria Magdalena in Museum Catharijneconvent laat ons eerst de oudste Bijbelse en niet-Bijbelse teksten over Maria van Magdala lezen. Een volgende zaal is gewijd aan haar belangrijkste attribuut, de zalfpot, die zij deelt met de samengestelde Maria Magdalena van paus Gregorius. Wanneer de zalfpot gesloten is, heb je kans dat Maria van Magdala is weergegeven, want zij heeft de zalfpot niet hoeven te gebruiken, omdat Jezus er niet meer was. Wanneer de zalfpot geopend is, wordt verwezen naar de zalving van Jezus’ voeten: dan gaat het om de ‘samengestelde’ Maria Magdalena.

Alfred Stevens, Maria Magdalena, ca. 1887, Museum voor Schone Kunsten, Gent

In de overige ruimtes worden de diverse aspecten van Maria Magdalena in beeld gebracht. We zien haar aan de voet van het kruis, bij de graflegging en bij het lege graf. 

Verder wordt zij – met name in de baroktijd – als kluizenares weergegeven. Haar tranen verwijzen naar berouw en worden in verband gebracht met de biecht, een sacrament dat door de protestanten werd afgewezen, maar door de katholieke kerk na het Concilie van Trente met klem verdedigd. Haar bezit bestaat uit een crucifix en een doodshoofd. Haar schamele kledij, die haar lichaam maar ten dele bedekt, vertoont soms een verleidelijk vrouwbeeld. Dit is vooral het geval in de negentiende eeuw.

Een wijze vrouw, in bezit van bijzondere kennis

In de moderne en hedendaagse kunst dringt een feministische kijk op Maria Magdalena door. De pas in Egypte ontdekte teksten uit de eerste eeuwen schetsen haar als een wijze vrouw, die in het bezit is van een bijzondere kennis van Jezus.

Marlene Dumas, Magdalena, 1995, Collectie Van Abbemuseum, Eindhoven, fotograaf Peter Cox

Bij een ‘feministische’ Maria Magdalena gaat het menig keer om een bekend vrouwelijk rolmodel dat als Maria Magdalena wordt gepresenteerd. Bij Alfred Stevens is het de actrice Sarah Bernhardt, bij Helene Dumas de actrice en topmodel Naomi Campbell, bij de Londense kunstenaar Matthew Stone de zangeres FKA Twigs.

De titel van het portret van Maria Magdalena van de hand van Egbert Modderman luidt ‘Miskend’, omdat zij eeuwenlang werd vermengd met Maria van Betanië en de naamloze zondares. Maar voor hem was zij Maria van Magdala. Modderman heeft haar weergegeven met een sprekende blik in een tijdloos wit gewaad. 

Egbert Modderman, Miskend, 2020. Collectie kunstenaar, Groningen.

Intussen blijft de oude samengestelde Maria Magdalena voortleven. De fotograaf David LaChapelle geeft haar weer naast Jezus en tussen de andere apostelen, maar ook, in haar rode ondergoed, geknield aan de voeten van Jezus, en in de persoon van de televisiepersoonlijkheid Kim Kardashian, wier borsten door haar haren zijn bedekt en die met de rechterhand een soort van zegengebaar maakt. Sex sells, beter dan ingetogenheid…

David LaChapelle, Jesus is my homeboy Sermon, 2003, foto. Courtesy Studio LaChapelle, Los Angeles.

David LaChapelle, Jesus is my homeboy Anointing, 2003, foto. Courtesy Studio LaChapelle, Los Angeles.

De tentoonstelling Maria Magdalena is nog tot en met 9 januari 2022 te zien in Museum Catharijneconvent in Utrecht. Klik hier voor meer informatie.

Afbeelding boven artikel: David LaChapelle, Mary Magdalene receives the holy spirit, 2018, Courtesy Studio LaChapelle, Los Angeles. Klik hier voor een grote weergave van de foto.