Welk schilderij maakte diepe indruk op mij en waarom? Bij deze vraag staan acht van onze auteurs stil in de zomerserie. Mariëlle Matthee staat door een gelukkig toeval oog in oog met een zijpaneel van Het Lam Gods.

In 2021 schildert Mark van Crombrugge een exact kopie van de Rechtvaardige Rechters van Het Lam Gods (Van Eyck). Het werd in dat jaar zes maanden in de St. Baafskathedraal in een ruimte naast Het Lam Gods geëxposeerd. 

Mijn blik werd naar het licht in een afzonderlijke ruimte getrokken

Dit schilderij had ik vast gemist als er geen rij voor Het Lam Gods in de Gentse St. Baafskathedraal had gestaan. Terwijl ik wachtte, werd mijn blik naar het licht in een afzonderlijke ruimte getrokken. Ik ging naar binnen. Daar stond op het altaar een kopie van Van Eycks Rechtvaardige Rechters. 

Waarom werden juist deze panelen gestolen?

Een kopie, want, zo ontdek ik later, het origineel is in 1938 gestolen en nog niet teruggevonden. Ook het paneel van Johannes de Doper werd die nacht gestolen, maar dat is intussen, na het betalen van flink wat losgeld, weer terecht. Waarom zijn juist deze panelen gestolen? Je zou natuurlijk kunnen zeggen dat deze panelen als uiterst links en uiterst rechts paneel wellicht het makkelijkst te stelen waren. 

Maar het is natuurlijk spannender om te kijken naar de overeenkomst tussen beide panelen en wat het weghalen van de panelen voor symbolische betekenis heeft in de tijd van heersend nationaalsocialisme. De figuren op beide panelen staan bekend om hun capaciteit om onrecht bloot te leggen. Voor hen die zich achter macht of wettigheid verschuilen dus een doorn in het oog. 

Mannen van de wereld

Het schilderij is een tafereel van tien middeleeuwse mannen te paard. Achter hen een rotswand met hier en daar een bloemetje dat tegen de rots groeit. Daarachter een natuurlandschap met op de heuvel een stad. De stad waar ze vandaan komen. Het gaat hier duidelijk om mannen van de wereld.

Het lijkt er eerder op dat ze zich met hun beroep onrechtmatig verrijken

Hun kleding is kleurrijk en uitbundig. Fluwelen mantels, sommige met hermelijnbont, hoeden, tulbanden; niets wat erop wijst dat het hier om rechtvaardige rechters gaat. Het lijkt er eerder op dat ze zich met hun beroep onrechtmatig verrijken. Sommige gezichten hebben een serieuze uitdrukking, een strenge zelfs. Het paard van een van rechters, dat als enig wezen de toeschouwer recht in de ogen aankijkt, verraadt iets van ‘een gebukt gaan onder’. 

Misschien zelfs barmhartig

Maar de gelaatsuitdrukking van de voorste rechter is open en vriendelijk. Een gelaatsuitdrukking van een rechter die best wel eens rechtvaardig zou kunnen zijn. Misschien zelfs barmhartig. Langzaam vervaagt bij mij het vooroordeel dat ik hier enkel met serieuze, strenge, humorloze rechters te maken heb. 

De rechters zijn samen op weg. Op weg naar het Lam Gods. In de blik van de voorste rechter ligt een glimp van vreugde, een voorstelling van wat hem te wachten staat, een hoop. Hoewel het Lam Gods zelf niet zichtbaar is in deze ruimte, ligt de hoop hem te zien als een laag over het schilderij. In de uitbundigheid van de kleuren, de lichtreflecties op de verschillende ornamenten op de kleding en de teugels, en in de frisgroene natuur die in bloei staat.

De ander zien

Het is deze visie van de voorste rechter die voor mij een nieuwe dimensie opent. Zijn open blik suggereert dat zijn rechtsvinding niet enkel door hemzelf wordt gefabriceerd, maar inspiratie vindt in de barmhartigheid van degene die hij voor ogen heeft. Zijn blik wordt een blik die voorbij de wetten kijkt, voorbij eerdere rechtsbesluiten, vooroordelen en angsten. Hij kan de ander zien.

Alsof de tijd heeft stilgestaan

Het toeval wil dat op het moment dat ik voor het schilderij sta, de lichtinval die de schilder op het schilderij heeft gehanteerd overeenkomt met de natuurlijke lichtinval: van rechtsboven. Het licht dat door het glas-in-loodraam naar binnen schijnt, vormt gekleurde lichtspikkels die het schilderij omgeven. Alsof Van Eyck er net zijn laatste hand aan heeft gelegd en het licht nog van het doek sijpelt. Alsof de tijd heeft stilgestaan. Alsof de noodzaak aan rechtvaardige rechters van toen die van nu kruist en wordt gehoord.