Opgegroeid onder een atheïstisch regime, koos kunstenares Elena Preis voor Bijbelse motieven. Kunsthistoricus Inge Wierda staat stil bij haar werk.

Elena Preis is geboren in stalinistisch Rusland en werkte aanvankelijk als chemicus. Zoals bekend was religie taboe tijdens het communistische bewind. Toen het verbod begin jaren 1990 bij wet werd opgeheven, was de belangstelling groot. Velen namen een kijkje in de kerk, kerk- en kloostergebouwen werden gerestaureerd en de kloosters stroomden weer vol. Elena Preis, die zich inmiddels als kunstenares had ontpopt, sloot zich bij de geïnteresseerden aan en begon zich te verdiepen in de Bijbel.

Modern jasje

Een meer directe aanleiding voor het aandachtig lezen van de Schrift was een hartoperatie in 1989, die haar lange tijd in haar bewegingen beperkte. Voor de jaren 1990 had Preis lesgegeven in de basisprincipes van de beeldende kunst en veel tijd besteed aan de Russische icoonschilderkunst. Ze beschouwt icoonschilderkunst als “buitengewoon belangrijk in de Russische kunstgeschiedenis”. Aan huis gekluisterd, voelde ze de uitdaging sommige onderwerpen in een modern jasje na te vertellen. Het gaf haar veel voldoening de moderne beeldtaal hiervoor aan te kunnen wenden. Daarbij schuwt ze het verleden niet, want bepaalde beeldelementen van de icoonschilderkunst neemt ze in eigen werk over.

Preis’ krachtige vormentaal en haar oog voor kleur worden alom gewaardeerd

Een paar jaar later organiseerde de Velta Galerie in Moskou vrij en blij een expositie geheel gewijd aan Bijbelse prenten van Elena Preis. Dit was in 1994, drie jaar na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Er waren zeventien prenten te zien: houtsneden en lino’s, zwart-wit en in kleur, gedrukt op verschillende soorten papier van wisselend formaat. Ze getuigen van een geestdriftige houding, aandachtige contemplatie en een groot vakmanschap als graficus. Alle prenten zijn zogenaamde ‘autoprenten’ gedrukt door de kunstenares zelf in eigen atelier met eigen drukpers.

Ritmisch

De expositie in Moskou werd goed ontvangen en er verscheen een prachtige catalogus bij met illustraties in kleur. De technisch perfecte uitvoering, de krachtige vormentaal, en haar oog voor kleur werden alom gewaardeerd. De kunstenaar Valery Orlov schreef enthousiast: “In de sterke, gewillige handen van de ambachtsman streeft het gereedschap naar verfijning en decoratie; in de handen van een kunstenaar, streven ze naar eenvoud en expressie.”

Een derde deel van de Bijbelse prenten van Preis waren eerder dit jaar in het Ignatiushuis in Amsterdam te zien. Het is verrassend te zien hoe een kunstenares, die opgroeide in een atheïstisch land, haar onderwerpen koos. Zo verbeeldde Preis behalve bekende soms ongebruikelijke momenten uit Bijbelse verhalen. Preis verklaart: “Ik werd in essentie aangetrokken tot die onderwerpen, waarin ik onmiddellijk een sterke ritmische component voelde.” Dit gold bijvoorbeeld voor de prent ‘Ze verdeelden mijn klederen’. Preis vertelde me dat ze in die tijd naar de Johannes Passion van Bach luisterde. “Daarin komt een pittoresk, ritmisch recitatief voor, namelijk No. 55, met de woorden ‘Ze hebben mijn klederen onder zich verdeeld, en over mijn kleding hebben zij het lot geworpen’. Ik voelde deze episode sterk en wenste het te verbeelden”, aldus Preis.

Directheid

Velen die de prent zien, denken op het eerste gezicht aan het meer bekende motief van het Laatste Avondmaal. Aan deze voorstelling heeft Preis zich ook gewaagd, zij het met enige reserve. Ze maakte een aantal schetsen, maar twijfelde de avond tevoren of ze de prent überhaupt zou afdrukken. Zovelen waren haar voorgegaan. Verrassend genoeg, ging ze de volgende morgen meteen aan het werk, maar de houtsnede beviel haar niet. Daarop bracht ze de schets zo nauwkeurig mogelijk over op linoleum. Een paar verbindende lijnen en de compositie was zoals die wezen moest.

Een ander voorbeeld is ‘Christus’ slaap in de storm’. Hoewel de zee onstuimig was, de golven over het schip sloegen waarin Hij zat, en de Hem vergezellende discipelen doodsbang waren, sliep Christus rustig door alsof er niks aan de hand was. Kennelijk vertrouwde Jezus er volkomen op dat Hij en de zijnen behoed zouden worden en kon zelfs een ogenschijnlijke levensbedreigende storm Hem niet verontrusten. Met de haar eigen directheid en kracht, verbeeldde Preis een hevige storm op zee door het gutsen van enkele golflijnen in de linoplaat, terwijl ze de figuur van Christus uitspaarde. Daarom verschijnt Hij in het wit, in het Licht, aan de toeschouwer. Onder de prent heeft de kunstenares de tekst uit Matteüs 8:24 geschreven in haar moedertaal als reminder en vanzelfsprekend onderdeel van de prent. De belettering lijkt op die van middeleeuwse manuscripten, terwijl de integratie van typografie en beeld ook in begin twintigste-eeuwse Russische avant-gardekunst toegepast werd.

Dramatisch moment

Op een andere aan een storm gewijde prent, zien we juist dat Preis een Bijbeltekst boven en rondom de prent schrijft. Hier betreft het een oudtestamentische tekst uit Jona, die eveneens in diepe slaap was tijdens een storm op zee. Eenmaal wakkergeschud, biedt Jona aan om in de zee geworpen te worden, zodat de zee kalm zou worden voor zijn angstige medereizigers. Jona, overmand door schuldgevoel over zijn ongehoorzaamheid aan God, vermoedde dat hij hiervoor moest boeten. De goede afloop van Jona’s verhaal is welbekend. Hier verbeeldt Preis echter het tegelijk verbijsterende en heroïsche moment, waarop de profeet Jona in het diepe geworpen wordt door de achterblijvers en zich opoffert voor de anderen. Op de een of andere manier weet Preis aan dit onwerkelijk dramatische moment relativerende humor toe te voegen door het accent op Jona’s overgave te leggen. Deze is vlak boven het water zwevend afgebeeld met het gezicht en de handen uitgestrekt naar de beschouwer toe.