Het Lam Gods uit 1432 bereikte gebutst en gehavend het jaar 2012. De restauratie die toen begon, is nu grotendeels klaar. Peter van Dael SJ geeft een geschiedenisles over dit bijzondere veelluik.

Iedereen kent De aanbidding van het Lam Gods van de gebroeders Van Eyck in Gent. Velen hebben het veelluik gezien in de Sint Baafskathedraal, opgesteld in een aparte kapel achter glas. Het wordt geroemd als een van de topwerken uit de kunstgeschiedenis. Alles en iedereen is nauwgezet en gedetailleerd weergegeven in de realistische stijl die het einde van de Middeleeuwen en het begin van de nieuwe tijd markeert.

Wat je ziet als de luiken op staan

Technisch is het schilderij vernieuwend doordat olieverf is gebruikt. Dit zorgde ervoor dat de verflaagjes, die boven elkaar werden aangebracht, hun transparantie behielden en dat de kleuren sprankelend bleven. Tegelijkertijd gaat het nieuwe realisme samen met het oude symbolisme. Zo verwijzen de ouderwetse romaanse rondbogen in het vertrek waar de engel Gabriël aan Maria de blijde boodschap verkondigt, naar het Oude Testament. Maar de gotische traceringen die hier ook worden aangetroffen, doen denken aan het Nieuwe Testament; die met de zwangerschap van Maria een aanvang neemt.

Gewassen uit verschillende streken, en bloemen die in verschillende seizoenen bloeien, zijn er verzameld in een tijdloos en ideaal Eden

Op systematische wijze is de hele heilsgeschiedenis aangeduid. Wanneer de luiken doordeweeks gesloten zijn, ziet men Adam en Eva, die herinneren aan de zondeval. In de annunciatie wordt de verlossing aangekondigd. Wanneer de luiken op feestdagen geopend zijn, zien we boven een zegenende en oordelende Christusfiguur, beeld van God de Vader, tronend tussen Maria en Johannes de Doper.

Jeruzalem, Gent en Utrecht in een beeld

Daaronder is het hemelse Jeruzalem te zien. Dit wordt in het boek Openbaring beschreven als een paradijselijke tuin en tegelijk als stad. De tuin wordt besproeid met het levenswater dat ontspringt uit de troon van God en van het Lam (Openbaring 22:1). Het geboom­te des levens dat twaalfmaal vrucht draagt (Openbaring 22:2), wordt weergegeven door de bomen en de planten op de achtergrond. Gewassen uit verschillende streken, en bloemen die in verschillende seizoenen bloeien, zijn er verzameld in een tijdloos en ideaal Eden.

Achter de bomen symboliseren verschillende kerktorens, onder andere van de Heilig Grafkerk te Jeruzalem, de Gentse Sint Baaf en de Utrechtse Dom, de hemelse stad. Van beide kanten komt de verloste mensheid naar het Lam, onderverdeeld in patriarchen en profeten, de twaalf apostelen, pausen, abten, bisschoppen, lekengelovigen, martelaren, martelaressen, ridders van Christus, rechtvaardige rechters, kluizenaars en pelgrims. Ons oog geniet van het licht en de kleuren, onze geest geniet van de grootse visie die is verbeeld.

Zeventig procent was overgeschilderd

Maar niemand was er zich van bewust dat wat wij te zien kregen maar ten dele het schilderij van Van Eyck zelf was. Zo was zeventig procent van het veelluik in gesloten toestand overgeschilderd. Dat bleek toen in 2010 een uitgebreid onderzoek plaatsvond. Om een van de restauratoren te citeren: ‘Je kunt zeggen dat mensen het echte Lam Gods al vierhonderd jaar niet hebben gezien’.

Wanneer men in een verflaag een lacune ontdekte, werd doorgaans de hele verfpartij overgeschilderd.

Men besloot om de restauratie resoluut aan te pakken, zodat we de oorspronkelijke kleuren zouden kunnen zien. Van 2012 tot 2016 zijn de acht panelen die je ziet wanneer het altaar gesloten is, onderhanden genomen. De restauratie werd uitgevoerd door het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium te Brussel en vond plaats in het Museum voor Schone Kunsten te Gent, in een ruimte die met glas is afgesloten.

Dit doen ze bij een restauratie

Bij de restauratie beginnen de restauratoren met het verwijderen van de vergeelde vernislagen. Verder worden de overschilderingen of retouches die vanaf de zestiende tot in het midden van de zeventiende eeuw werden aangebracht, verwijderd. Deze retouches waren nogal fors. Wanneer men in een verflaag een lacune ontdekte, werd doorgaans de hele verfpartij overgeschilderd. Wanneer de vergeelde vernislagen en de overschilderingen verwijderd zijn, komt men bij de oorspronkelijke verflaag die door Van Eyck is aangebracht. Deze wordt geconsolideerd. Opstaande verfschilfers worden vlak gelegd en met lijm vastgezet. Vervolgens worden nieuwe retouches aangebracht waar de oorspronkelijke verf was verdwenen.

Na de acht panelen die intussen gerestaureerd zijn en weer staan opgesteld in de kathedraal, komen de delen aan bod die we zien wanneer het altaarstuk geopend is. Hoeveel jaren hier voor nodig zijn, is nog niet te zeggen. Het zou mooi zijn wanneer alle panelen kunnen terugkeren in de Sint Baafs als het nieuwe bezoekerscentrum geopend wordt, gepland voor 2020. Momenteel kunnen we getuige zijn van de restauratie in het restauratieatelier van het centrale paneel met de aanbidding van het Lam Gods en van de zijpanelen met de ridders van Christus, de rechtvaardige rechters, de kluizenaars en de pelgrims.

De kapel van Het Lam Gods

De oorspronkelijke plaats van het veelluik was de Vijdkapel, aan de kooromgang rechts. De opdrachtgever voor Het Lam Gods was de koopman Joos Vijd. Toen hij het altaarstuk stichtte was hij voorschepen van Gent, een soort burgemeester. Het schilderij werd op 6 mei 1432 geïnstalleerd. Joos en zijn vrouw Elisabeth Borluut zijn te zien bij gesloten luiken, het hele jaar dus, behalve op feestdagen. Behalve de stichters zijn ook Johannes de Evangelist en Johannes de Doper te zien.

In 1986 werd het schilderij geplaatst in een kooi van kogelwerend glas in de ‘Villakapel’

Het schilderij is altijd beroemd en een gewilde buit geweest. In 1794 namen Franse soldaten de centrale delen mee naar Parijs, die pas na de val van Napoleon in 1815 terugkeerden in de kathedraal. In 1942 werd het schilderij naar Hitlers geplande kunstcentrum in Linz gebracht. Na de oorlog keerde het veelluik terug naar de Sint Baafskathedraal. In 1986 werd het schilderij geplaatst in een kooi van kogelwerend glas in de ‘Villakapel’, aan de noordzijde van de ingang van de kerk. Hier zijn momenteel alle panelen te bezichtigen, behalve de delen die in het restauratieatelier onder handen worden genomen. Het is nog niet duidelijk waar in de kerk het veelluik definitief word opgesteld als de restauratie is voltooid.

Meer weten over het schilderij, de iconografie en de restauratie, ga dan naar het Provinciaal Cultuurcentrum Caermersklooster in Gent. Daar organiseren ze educatieve tentoonstellingen en zijn filmpjes van de restauratie te zien.