Luisteren naar de muziek van Karlheinz Stockhausen is hard werken. Rob bezocht een ingekorte uitvoering (15 uur) van de opera’s Licht. Waar gaat dat religieuze werk eigenlijk over?

Een componist die besluit om voor elke dag van de week een opera te schrijven, en daar op voorhand al 25 jaar voor uittrekt, moet wel gegrepen zijn door iets groots. En als die componist Karlheinz Stockhausen (1928-2007) heet, dan wordt het iets buitengewoons. Het resultaat: Licht, 29 uur muziektheater in zeven opera’s. Vanwege deze omvang is de hele cyclus nooit in één week uitgevoerd. Het Holland Festival bracht in juni een selectie uit alle opera’s. In de Gashouder (Westerpark, Amsterdam) klonk 15 uur muziek onder de titel Aus Licht, verdeeld over drie dagen. De pers jubelde.

Karlheinz Stockhausen: eigentijdse gelovige en componist-priester

De hele cyclus wil op mythische wijze de situatie tonen van de mensheid in relatie tot God en de kosmos. De titel Licht staat voor het oersymbool, voor het goddelijke. Binnen de cyclus spelen drie ‘personen’ een hoofdrol: Michaël, Luzifer en Eva. Dat klinkt christelijk, maar Stockhausen liet zich inspireren door allerlei religies en spirituele stromingen. Het belang dat hij hechtte aan zijn eigen ervaringen en intuïtie enerzijds en de verbinding daarvan met bestaande religies anderzijds, maakte hem tot een moderne gelovige. Stockhausen was er diep van overtuigd dat zijn muziek de aarde en de hemel verbindt. Hij zag zichzelf als muziektheatrale priester.

Nationale Opera en Ballet | ‘Eva’s Lied’ de zeven kinderen worden door muziek ingewijd.

Drie elementaire krachten

Michaël, de aartsengel, is tegelijkertijd een soort Christusfiguur: uit de hemel neergedaald om het aardse leven van binnenuit te leven en te bevrijden. Luzifer is de engel die daar niets van moet weten. Hij is geobsedeerd door het puur spirituele. Incarnaties, lichamelijkheid, en dus ook de mens staan dit in de weg. Zijn kracht is een radicaal ‘nee’ tegen de schepping (in zekere zin is hij een gnosticus). Eva is daarentegen een verbindende kracht. Met haar geeft Stockhausen ook het vrouwelijke en sensuele een plaats in het kosmische geheel. Eva brengt nieuw leven voort en cultiveert haar zeven kinderen (door muziek) om ze naar het Licht te brengen.

Stockhausen was er diep van overtuigd dat zijn muziek de aarde en de hemel verbindt

Tussen de drie personen of krachten ontstaan in ‘Licht’ zowel conflicten als verbinding. Eva verbindt zich met Michaël, maar ook met Luzifer. Door zijn verweer tegen het lichamelijke stimuleert Luzifer de ontwikkeling van Eva’s kinderen. Tussen Michael en Luzifer overheerst conflict.

Nationale Opera en Ballet | Der Kinderfänger.

Meer dan in tekst wordt in Licht gesproken door de muziek. Eva baart zeven kinderen, één voor elke dag van de week. Zij worden gevormd door muziek, en uiteindelijk door een ‘Kinderfänger’, in een meeslepende en fabuleuze dialoog tussen fluit en kinderzang, naar de hemel geleid.

Scheppende, destructieve en verbindende krachten

De cyclus volgt geen lineair verhaal, maar bestaat uit een opeenvolging van scènes die elk iets weergeven van de aard en werking van de drie krachten. Het mooie hiervan is dat de toeschouwer niet gedwongen wordt mee te gaan in een bepaald verhaal, maar wel gaandeweg doordrongen kan worden van de getoonde en verklankte krachten. De drie personen verschijnen doorheen de cyclus in verschillende gestalten. Hierdoor, en door de dramatiek in muziek, dans en toneel, ervaar je deze ‘personages’ als reëel en word je uitgedaagd de meerduidigheid van de scheppende, destructieve en verbindende krachten die ons omringen (en in ons leven) te herkennen en te overwegen.

Zonder dat kun je jouw gelaat nooit in harmonie tot het Licht wenden

In ‘Luzifers Tanz’ laat Luzifer de verschillende delen van een gezicht (wenkbrauwen, neusvleugels, wangen, etc.) onafhankelijk van elkaar dansen. Het resultaat: afschuwelijke grimassen die verwarren. Een als kat verklede fluitiste verschijnt en roept richting het publiek: ‘Salve satanelli!’, gegroet kindertjes van Satan. Een beklemmend moment, dat extra lading kreeg door het motto van deze scène: als je niet de misvormende effecten van Luzifers krachten hebt ondervonden, kun je jouw gelaat nooit in harmonie tot het Licht wenden.

Nationale Opera en Ballet | Luzifers Tanz.

Mij, als gelovige, trof deze scène bijzonder. Omdat het met kracht iets van de werking van het kwade toonde, en omdat het mijn overtuiging versterkte dat je je nadrukkelijk bewust moet zijn van de kwade krachten om ons heen en in onszelf, om ze te kunnen weerstaan.