webmagazine van de jezuïeten over geloof, spiritualiteit en samenleving
webmagazine van de jezuïeten over geloof, spiritualiteit en samenleving
Peter van Dael SJ bezoekt in M Leuven de overzichtstentoonstelling over kunstenaar Dieric Bouts. De levensechte schilderijen van Bouts worden gecontrasteerd met moderne foto’s.
Dieric Bouts is rond 1410-20 geboren in Haarlem, omstreeks 1445-1450 vestigde hij zich definitief in Leuven. Hij behoort tot de tweede generatie Vlaamse Primitieven en kon profiteren van de lessen van de grootmeesters van de eerste generatie, Jan van Eyck en Rogier van der Weijden. Bij Bouts vinden we het realisme van Van Eyck en de bewogen beeldtaal van Van der Weyden.
Bij de laatstgenoemde is Bouts misschien nog in de leer geweest. In 1475 stierf de meester, maar zijn atelier wordt voortgezet door zijn zonen Albrecht en Dieric de Jonge.
De tentoonstelling is onderverdeeld in vijf afdelingen, waarin achtereenvolgens gefocust wordt op het portret, het landschap, het perspectief, het alledaagse en de triptiek van het Heilig Sacrament uit de Sint-Pieterskerk te Leuven. Tussendoor zijn eigentijdse foto’s te zien, die geconfronteerd worden met werken van Bouts en zijn atelier.
Deze schilderijen kun je verklaren vanuit de historische context: de bedoelingen van de kunstenaar en zijn opdrachtgevers en de symbolische en iconografische taal die in de late Middeleeuwen werd ‘gesproken’ en verstaan. Je ziet dan het kunstwerk als een getuige van een andere periode.
Met de gevoelens die het huidige beeld bij je oproept, kijk je naar de beelden uit het verleden.
Je kunt ze ook verstaan door ze te vergelijken met de afbeeldingen uit onze eigen tijd, die wij spontaan en emotioneel begrijpen. Met de gevoelens die het huidige beeld bij je oproept, kijk je naar de beelden uit het verleden. Zo roepen middeleeuwse schilderijen van de lijdende Christus en van Maria met kind dezelfde emoties bij ons op als foto’s van moderne helden die moeten afzien en toch standhouden, of van gewone moeders met kinderen. Beide soorten afbeeldingen, de middeleeuwse en de hedendaagse, ondergaan we dan als archetypen.
Zo worden op de tentoonstelling ook de realistische landschappen met fantastische rotsformaties en exotische planten op de schilderijen van Bouts (afb. 1) vergeleken met de surrealistische landschappen in games. Al die landschappen, hetzij een Bijbels landschap of een omgeving uit de wereld van Star Wars of Harry Potter, brengen op een overtuigend realistische manier een bepaalde, niet alledaagse sfeer over.
(tekst gaat door onder afbeelding)
Afb. 1. Dieric Bouts, De val van de verdoemden (detail), 1469-1470, Rijssel, Palais des Beaux-Arts.
Op de tentoonstelling wordt Bouts niet getoond als een vrije kunstenaar, maar als een ‘beeldenmaker’, gebonden aan de eisen van opdrachtgevers en bestaande iconografische conventies. Ons begrip van de ongebonden kunstenaar, die gedreven wordt door eigen inspiratie, stamt uit de tijd van de romantiek. Zijn kunstbroeders uit vroegere tijden zijn te vergelijken met hedendaagse werknemers uit de toegepaste creatieve industrie: reclamemakers, grafisch vormgevers, fotojournalisten; hier kan men spreken van toegepaste kunst. Vandaar dat de tentoonstelling werk van Bouts confronteert met werk van hedendaagse commerciële ontwerpers.
Bouts en zijn atelier moesten het hebben van opdrachten voor altaarschilderijen en devotiestukken. Zo maakte hij voor de Sacramentskapel in de Sint-Pieterskerk in Leuven de beroemde triptiek van het Heilig Sacrament, die op de tentoonstelling is te zien. Op het middenpaneel (afb. 2) zijn behalve Christus en de twaalf apostelen vier ‘leken’, niet-apostelen, te zien. Het zijn de opdrachtgevers, de meesters van de broederschap van het Heilig Sacrament.
(tekst gaat door onder afbeelding)
Afb. 2. Dieric Bouts, middenpaneel (detail) van de triptiek van het Heilig Sacrament. 1464-1468, Leuven, Sint-Pieterskerk.
De devotiepaneeltjes zijn portretten van Christus en Maria. Zij zijn gemaakt voor particulieren om hun devotie te ondersteunen. Het zijn geen verzonnen portretten, maar ‘kopieën’ van ‘niet door mensenhanden gemaakte’ beeltenissen. De Christusportretten (afb. 3) gaan terug op de ‘Veronicadoek’, de afdruk van het gelaat van de lijdende Christus op de doek die Veronica hem aanreikte tijdens zijn tocht naar de Calvarieberg. Het is dus een ‘authentiek’ portret, een reliek, dat in de Sint-Pieter in Rome werd vereerd. Ook de kopieën van deze doek gelden als relieken. Het verschil met ‘gewone’ relieken bestaat hierin dat deze in kerken werden bewaard, terwijl de diverse replica’s van de Veronicadoek zich in privéwoningen bevonden.
(tekst gaat door onder afbeelding)
Afb. 3. Atelier van Dieric Bouts, Christus met doornenkroon, c. 1470, Leuven, M Leuven.
Ook de madonna’s van Bouts en zijn medewerkers (afb. 4) en navolgers zijn ‘echte’ portretten. Zij gaan terug op het portret dat de evangelist Lucas van Maria met kind geschilderd zou hebben. Ook deze paneeltjes hebben de wijding van echte relieken in kerken.
(tekst gaat door onder afbeelding)
Afb. 4. Atelier van Dieric Bouts, Maria met Kind, c. 1460, San Francisco, Fine Arts Museum of San Francisco.
Bouts werkte in een omgeving die getekend was door de spiritualiteit van de Moderne Devotie. Men mediteerde over de mens Jezus als zichtbaar beeld van de onzichtbare God. Men liet zich vertederen door het kind Jezus in de armen van zijn moeder, en leed mee met de lijdende Christus. De madonna’s van Bouts en zijn Christusportretten dienden om de emoties van de beschouwer te stimuleren.
Het realisme van de Vlaamse meesters staat in dienst van contemplatie. Men wilde zich inleven in de verhalen uit het evangelie, er in de geest echt bij zijn en Christus en Maria zo concreet mogelijk voor ogen hebben. Daarom moesten de afbeeldingen zo echt mogelijk zijn. Het Avondmaal zoals door Bouts weergegeven, vindt plaats in een echte ruimte, die geconstrueerd is volgens het pas ontdekte centraal perspectief, waarbij de vluchtlijnen in één punt samenkomen. Op dit paneel is dit de zegenende hand van Christus. Op de landschappen waarin Bouts zijn Bijbelse taferelen plaatst, wordt het oog van de beschouwer de diepte ingetrokken met behulp van het atmosferisch perspectief, het gebruik van coulissen en een rivier of weg die het oog leidt van voren naar achteren (afb. 5). De taferelen die Bouts weergeeft, hebben soms details die niets met het verhaal te maken hebben, zoals een barst in een vloertegel, een deur op een kier waardoor je een glimp krijgt te zien een volgend vertrek, een niet netjes opgevouwen doek. Al deze overtollige, nietszeggende details maken de weergegeven ruimten alleen maar meer overtuigend.
(tekst gaat door onder afbeelding)
Afb. 5. Navolger van Hugo van der Goes, Ecce Agnus Dei, c. 1489-1500, Berlijn, Staatliche Museen zu Berlin, Gemäldegalerie. Naar Ecce Agnus Dei van Dieric Bouts (1460-1470, Alte Pinakothek München).
Dankzij zijn grote vaardigheid heeft Dieric Bouts beelden gemaakt die ons ontroeren – net als hedendaagse foto’s – tot op de dag van vandaag. In M Leuven kunnen we dit momenteel ervaren.
Literatuur:
Peter Carpreau (red.), Dieric Bouts beeldenmaker, Leuven, Hannibal Books en M Leuven, 2023.
De tentoonstelling Dieric Bouts. Beeldenmaker is tot en met 24 januari te zien in museum M Leuven te Leuven. Meer informatie vind je op de website.
