“Wees gegroet in de naam van de Aarde, de liefde van de Zon, en de gemeenschap van de Heilige Zuurstof.” Zo begint dichter Antjie Krog haar ‘mis voor het universum’, waarin onbeduidende stemmen roepen om aandacht.

Broze aarde is de jongste dichtbundel van de Zuid-Afrikaanse dichteres Antjie Krog. Ze vraagt in de vorm van een mis aandacht voor onze relatie met de aarde en nodigt uit tot een nieuw perspectief. In deze ‘mis voor het universum’ zijn sporen terug te vinden van het Zuid-Afrikaanse Waarheids- en Verzoeningsproces. 

Jarenlang luisteren naar slachtoffers van apartheid heeft haar sterk beïnvloed

Antjie Krog is, naast bekende dichteres en winnares van vele literaire prijzen, als radio-journaliste nauw betrokken geweest bij dit proces. In het EO-programma Sign of the Times; Mensch vertelt ze hoe het jarenlang luisteren naar slachtoffers van apartheid haar sterk heeft beïnvloed. Zo legt ze uit hoe ze tijdens dit proces de traditionele Afrikaanse blik op vergeving heeft ontdekt; vergeving die een directe werking heeft in het hier en nu: ‘ik vergeef je zodat je kunt veranderen, heel kunt worden, en wij beiden weer mensen kunnen zijn’.

Eerst schuld bekennen

Het belang van vergeving om weer mens te kunnen worden trekt ze in Broze Aarde door naar de relatie tussen mens (dader) en aarde (slachtoffer). Dit gebeurt in een mis die door het dies irae en lux aeterna sterk op een requiem lijkt. De mis echter wordt niet opgedragen voor een overledene, maar voor de mensheid zelf, die zijn menselijkheid heeft verloren in zijn relatie met de aarde en met zijn medemens. 

In Broze Aarde werkt Antjie Krog naar een herstel van de relatie tussen mens en aarde, maar niet voordat de mens tot volledig inzicht en schuldbekentenis is gekomen. Misschien wel het meest frappante van de mis is de afwezigheid van God. Formuleringen zoals ‘wees gegroet in de naam van de Aarde, de liefde van de Zon en de gemeenschap van de Heilige Zuurstof’ zouden kunnen suggereren dat Gods plaats door natuurelementen is ingenomen.

Een godsbeeld dat Antjie Krog in de weg staat

Krogs weglaten van God heeft meer te maken met een godsbeeld dat in de weg staat; een almachtige god die belemmert dat de mens zijn verantwoordelijkheid voor de aarde te zorgen, oppakt. Door God weg te laten, tillen we de zorg voor de aarde uit zijn handen, legt ze in Poetry Podcast aan Daan Boesborgh uit. De mens en de aarde komen direct tegenover elkaar te staan. En als God er niet meer tussen staat, hoe klein blijkt dan de mens tegenover de grootsheid van het universum.

Ik ben God! roept het gezin naast de deinende rubberboot

In de opbouw van de mis zit een voortschrijdend inzicht. In het Introitus & Miserere nobis wordt de blik gekeerd naar God die te vinden is in de ‘onzichtbaren’ en in het leed van de mensen en de aarde. Onbeduidende stemmen roepen om aandacht:

‘Ik ben God! roept het wintergras dat de vlakten rijpwit kleurt
Ik ben God! roepen de kleine kinderen die hun voetbal door het stof sturen
Ik ben God! roept het gezin naast de deinende rubberboot
Ik ben God! schittert de plasticbezoedelde zee.’

Ik geloof in de wederopstanding van de Planeet

Vervolgens wordt de mensheid in het Credo geconfronteerd met de gevolgen van haar nalatigheid: 

‘Ik geloof […] in de Aarde die lijdt onder homo sapiens, wordt vervuild, vernietigd, en vermoord; maar die […] zal kantelen, steigeren, en de mens van zich afschudden […] ik geloof in […] de wederopstanding van de Planeet, en een leven van Eeuwige Zorgzaamheid.’ 

Hier staat niet het perspectief van het eeuwig leven van de mens centraal, maar dat van de aarde.

Ek is God! roep die gesin langs die deinende rubberboot

Na het keiharde Dies irae en de neerwaartse spiraal van het geweld (‘hoe adem je te midden van al het geweld’) en het ‘graaien en graaien en graaien en graaien…’ waarin de mens zich bevindt, komt in het Lux Aeterna de verlossende vraag om vergeving.

Fonkelend Afrikaans

In dit pleidooi voor een nieuw verbond tussen mens en natuur, wordt de mens van zijn voetstuk gegooid om in een wederkerigere relatie te komen. Broze Aarde is daarmee eigentijds, verrassend en uitdagend. De tweetalige uitgave stelt in staat om het oorspronkelijke Afrikaans ernaast te lezen. Waar het Nederlands vaak verheven klinkt, komt de speelsheid en het melodieuze in het Afrikaans meer naar boven; de uiteindelijk kracht van Antjie Krogs poëzie. De onbeduidende stemmen van het Introitus klinken dan als volgt:

‘Ek is God! roep die wintergras wat die vlaktes rypwit vlas
Ek is God! roep die kindertjies wat sokkerballe deur die stowwe stuur
Ek is God! roep die gesin langs die deinende rubberboot
Ek is God! glans die plastiekbesmette see.’

Antjie Krog. Broze Aarde. Een mis voor het universum. (vert.  Robert Dorsman en Jan van der Haar). Uitgeverij Podium, Amsterdam, 2020. 48 blz. €20