webmagazine van de jezuïeten over geloof, spiritualiteit en samenleving
webmagazine van de jezuïeten over geloof, spiritualiteit en samenleving
De thema’s die Amos Oz in Black box aansnijdt zijn niet mals. Maar Oz is zo’n briljant schrijver dat het een onvergetelijke leeservaring oplevert.
Amos Oz, een Israëlisch auteur die einde 2018 overleed, wordt algemeen erkend als één van de belangrijkste romanciers van de twintigste eeuw. Hij verbindt een enorm literair talent en vakmanschap met een even groot maatschappelijk engagement; bovendien is hij sterk religieus geïnspireerd, al noemt hij zichzelf steevast agnost.
Black box is de ideale roman om met zijn grote thema’s en met zijn schrijfstijl kennis te maken. De titel verwijst naar de zwarte doos van een vliegtuig die na een ramp wordt onderzocht om er de oorzaak van te achterhalen. In deze roman gaan de twee hoofdpersonages, Ilana en Alec, via een briefcorrespondentie op zoek naar de oorzaak van hun relatiebreuk, nu zeven jaar geleden.
Ilana’s buitensporige verlangen kunnen we gerust religieus noemen.
Het centrale thema is zonder twijfel het verlangen naar het absolute. Amos Oz zegt het zo: “Het gaat over mensen die zich met niets minder tevreden stellen dan het absolute”. Hij belicht daarvan twee facetten, namelijk het relationele en het religieuze, respectievelijk geïncarneerd in Ilana en haar twee echtgenoten, Alec en Michel.
De drang naar het totale vinden we vooreerst terug in de manier waarop Ilana de liefde beleeft. Met haar eerste man heeft ze een heftige relatie waarin de lichamelijke onverzadigbaarheid in wezen een spiegel is voor een psychische onverzadigbaarheid, een fusioneel verlangen dat allebei de partners uitput. Ilana’s buitensporige verlangen kunnen we gerust religieus noemen.
In haar relatie met Michel, haar tweede man, vindt ze aanvankelijk harmonie, maar die zet ze op de helling wanneer ze verneemt dat Alec, haar ex, terminaal ziek is en zij ervoor kiest om hem te gaan verplegen, ondanks de banbliksems van haar omgeving en het feit dat Michel zich van haar afkeert.
De laatste brief die ze aan hem richt besluit ze met een soort visioen dat wellicht de mooiste samenvatting is van haar verlangen naar het absolute: “Waarnaar je altijd hebt gehunkerd: verenigd zijn met hem en met mij. Verenigd door hem met mij door mij met hem. Een zijn met ons drieën”.
Fanatisme begint, aldus Oz, in de microkosmos van het gezin
Een tweede vorm van absolutisme vinden we hoofdzakelijk terug bij Michel, de tweede echtgenoot van Ilana. Op het eerste gezicht is hij een hoffelijke, beheerste gentleman die nooit boos wordt en die dol is op zijn vrouw en hun beider dochtertje. Maar diezelfde Michel vertoont duidelijke – zij het subtiele – trekjes van wat Amos Oz ‘fanatisme’ noemt. Ilana noemt hem “beleefd en meedogenloos”. De auteur omschrijft in een van zijn interviews het verschijnsel fanatisme als volgt: fanatisme begint daar waar één mens probeert een ander mens te veranderen, vanuit de overtuiging dat dat goed is voor hem. Fanatisme begint, aldus Oz, in de microkosmos van het gezin en niet, zoals we vaak denken, op het brede, politieke, morele of religieuze vlak.
Michel is een duidelijk, zij het subtiel voorbeeld van religieus fanatisme. Op grond van een bepaalde lezing van de Tora droomt hij van een zuivere staat Israël, van “de verlossing van het land” die erin bestaat de Palestijnen met geld ervan te overtuigen om hun land te verlaten. Dat wordt zijn levensideaal, dat hij met allerlei wettelijke en tegelijk dubieuze middelen wil bereiken. Van leraar wordt hij politicus, handelt “met de zachtheid van de duif en de sluwheid van de slang” en ondermijnt zo beetje bij beetje zijn relatie met Ilana.
Alec, de eerste man van Ilana, is de aartsvijand van Michel. Hoewel Alec zelf aanvankelijk een fanatieke havik was die tijdens de veertiendaagse oorlog meedogenloos Egyptenaren heeft afgeslacht, maakt hij een ommekeer door en wordt hij als professor sociologie wereldberoemd met zijn boek Het wanhopige geweld. Vergelijkende studie van het fanatisme.
De ironie wil dat Michel uitgerekend van deze Alec geld losweekt voor “de verlossing van het land”. Zijn argument is dat Alec gezondigd heeft door van Ilana te scheiden en dat hij de kans krijgt om, nu het nog kan, voor zijn zonden te boeten door geld te doneren voor het goede doel. Alec komt over de brug met veel geld, in de wetenschap dat hij daarmee Michel op de lange termijn ten gronde kan richten, wat ook lukt. Op het einde van de rit ziet Michel inderdaad in dat zijn “idealisme”, ook al was het “radicaal vredevol”, hem te ver heeft geleid: het kost hem zijn huwelijk en bovendien mislukt ook zijn politiek project.
Een flinke portie goed gedoseerde en functionele humor
Een roman over relationeel en religieus fanatisme kan bij de lezer de vrees doen ontstaan voor een inktzwarte en loodzware lectuur. Oz heeft, briljant schrijver als hij is, de klip van de zwaarte omzeild door een flinke portie goed gedoseerde en functionele humor. Die spanning tussen ernst en relativeringsvermogen maakt Black box mede tot een onvergetelijke leeservaring.
