Het was mijn leraar Nederlands die me tijdens mijn schooltijd in het college kennis liet maken met de Engelse schrijfster en filosofe Iris Murdoch (1919-1999). Onlangs verscheen een derde druk van het intrigerende boekje Iris Murdoch – Een filosofie van de liefde, waarin Katrien Schaubroeck op heldere en gevoelige wijze haar gedachtegoed belicht.

Murdoch was ervan overtuigd dat liefde ons helpt om de werkelijkheid werkelijk te zien. Liefde, zo stelt zij, richt onze blik op wat er echt is. Ze is altijd al aanwezig – geen projectie, geen illusie. Volgens Murdoch betekent liefhebben: aandachtig en eerlijk kijken, de werkelijkheid zien zoals ze is. Maar dat is geen eenvoudige opgave. Als mens zijn we immers geneigd ons terug te trekken in angst en zelfbescherming.

“Het is niet stil en duister van binnen”

In haar essay laat Schaubroeck zien hoe Murdochs werk – en in het bijzonder haar romans – ons uitnodigt om het innerlijke leven ernstig te nemen. “Het is niet stil en duister van binnen,” schreef Murdoch. Daarmee bekritiseerde ze haar collega-filosofen, die volgens haar de ziel hadden ingeruild voor het ego. Liefde is voor haar “het uiterst moeilijke besef dat iets anders dan jezelf echt is.”

Invoelbaar

Wat dit boekje zo bijzonder maakt, is hoe Schaubroeck erin slaagt om Murdochs complexe ideeën invoelbaar te maken. Met een fijnzinnige pen en oog voor nuance toont ze hoe Murdoch morele groei ziet in kleine, innerlijke verschuivingen. Een bekend voorbeeld is dat van een schoonmoeder die haar oordeel over haar schoondochter herziet – niet door feiten, maar door een subtiele verandering in hoe ze haar bekijkt. Zulke stille, innerlijke bewegingen ziet Murdoch als de kern van morele ontwikkeling.

Voor haar is liefde geen daad van wilskracht, noch een romantische opwelling. Ze beschouwt liefde als een morele houding: een beweging weg van het zelf, naar de ander, naar de werkelijkheid. Murdoch pleit voor een ethiek van aandacht – een trage, open en kwetsbare manier van kijken, los van onze projecties en verlangens. In een tijd waarin autonomie en zelfbeschikking hoog in het vaandel staan, klinkt haar filosofie als een zachte, maar krachtige tegenstem.

Persoonlijke benadering

De grote kracht van dit essay ligt in de persoonlijke toon van de auteur. Ze schrijft niet als een afstandelijke academicus, maar als iemand die geraakt is – door Murdoch, en door de fundamentele vragen over wat het betekent om goed te leven, om waarachtig lief te hebben. Die betrokkenheid maakt van dit boekje niet alleen een filosofische kennismaking, maar ook een uitnodiging: om anders te kijken, vanzelfsprekendheden te bevragen, en liefde te benaderen als een vorm van moreel werk.

Dit essay is een klein juweeltje: helder geschreven, stilistisch verfijnd en inhoudelijk rijk

Die persoonlijke benadering door de auteur is verfrissend, al laat ze soms wat weinig ruimte voor een strikt filosofische uitwerking van Murdochs gedachtegoed. Toch blijft dit essay een klein juweeltje: helder geschreven, stilistisch verfijnd en inhoudelijk rijk. Een boek dat je langzaam leest, en misschien daarna nog eens – want zoals Murdoch zelf geloofde, vraagt het morele werk van de liefde aandacht om oefening, herhaling en geduld.

Iris Murdoch: Een filosofie van de liefde – Katrien Schaubroeck uitgeverij Letterwerk