Wat is geweld? Hoe handel je als militair in moreel complexe situaties? Désirée Verweij, hoogleraar militaire ethiek, laat haar studenten kennismaken met oude filosofen.

De huidige militaire praktijk is uiterst complex, en dat geldt zeker ook voor de militaire praktijk in de toekomst. Kritisch denk- en oordeelsvermogen is daarbij vaak van levensbelang. Het gaat dan om de verantwoordelijkheid van militairen (met name leidinggevende militairen) en om het vermogen moreel complexe situaties te kunnen analyseren en beoordelen.

Aan de Nederlandse Defensie Academie in Breda wordt het toekomstige kader van het Nederlandse leger opgeleid. Al een aanzienlijk aantal jaren werk ik hier samen met mijn collega’s van de Faculteit Militaire Wetenschappen aan het ontwikkelen van het kritisch denk- en oordeelsvermogen van de studenten. Dat doen we vanaf het moment dat de cadetten (van de land- en luchtmacht) en adelborsten (van de marine) binnenkomen en met hun bacheloropleiding beginnen.

Filosofie, ethiek, psychologie, antropologie…

Wij geven daarin de vakken ‘Militair Leiderschap en Ethiek’, en ‘Psychosociale Dynamiek van een Geweldsorganisatie’. Dat vraagt om een multidisciplinaire aanpak: wij combineren inzichten vanuit de filosofie, ethiek, psychologie, antropologie, sociologie en organisatiekunde.

Onze cursus begint dan ook met de vraag: ‘Wat is geweld?’.

Moreel complexe situaties in de militaire praktijk ontstaan vaak in en door het gebruik van geweld. Onze cursus begint dan ook met de vraag: ‘Wat is geweld?’. Om deze vraag te kunnen beantwoorden, wordt gefocust op het ontstaan, de context, de werking, effecten en andere verschijningsvormen van het fenomeen geweld op zowel micro-, meso- als macroniveau.

Met Plato, Nietzsche en Freud

Is de mens van nature gewelddadig? Filosofen denken hier heel verschillend over: Rousseau denkt van niet, Hobbes denkt van wel. Misschien ligt het complexer, zoals Plato, Nietzsche en Freud laten zien. Met behulp van deze drie denkers geven we aandacht aan de verschillende en soms tegengestelde driften en verlangens die in de mens aanwezig zijn en elkaar in evenwicht moeten kunnen houden om te voorkomen dat de mens gewelddadig wordt. Lukt het altijd om dit evenwicht te vinden? Wanneer wel en niet?

De antwoorden op deze vragen vormen de basis voor de bespreking van ons eerste vervolgthema, waarin de interactie binnen een groep mensen centraal staat. Hierbij maken we gebruik van de roman Lord of the Flies van William Golding. Daarin wordt het verhaal verteld van een groep schooljongens die na een vliegtuigongeluk moeten overleven op een onbewoond eiland. De cadetten en adelborsten gaan op zoek naar de verbindingen tussen de door hen bestudeerde wetenschappelijke literatuur en de gebeurtenissen en beschrijvingen in dit boek uit 1954, nog steeds het lezen meer dan waard.

Wel of geen pilletje?

Bij het hierop volgende thema ‘stress en trauma gerelateerd aan geweld’ gaat het om stress die samenhangt met geweld. We bespreken dit binnen de historische context. De cadetten en adelborsten ontdekken dat uitingsvormen van stress, diagnoses en behandelingen verschillen van periode tot periode. Belangrijk hierbij is de discussie tussen de cadetten en adelborsten onderling naar aanleiding van een tekst over het gebruik van stimulerende middelen om de lichamelijke en geestelijke vermogens van militairen te optimaliseren. Mag een pilletje hiervoor wel of niet? Wat zijn de consequenties?

Daarin wordt het verhaal verteld van een groep schooljongens die na een vliegtuigongeluk moeten overleven op een onbewoond eiland.

Ook de gevolgen van het leven en werken in stressvolle situaties komen aan de orde. Het begrip Post Traumatische Stress Stoornis (PTSS) wordt besproken evenals de aanvullingen daarop vanuit het concept ‘moral injury’ (morele verwonding). Dit laatste begrip verwijst naar de geestelijke schade die militairen op kunnen lopen als diep gevoelde waarden worden geschonden.

Schaduwzijden van een geweldsorganisatie als de krijgsmacht

Dit thema (moral injury) komt ook terug in onze vervolgcursus. Hier bespreken we met hen de (sociaal) psychologische schaduwzijden van het functioneren van een geweldsorganisatie als de krijgsmacht, waarbij moral injury en veteranenproblematiek in bredere zin belangrijke thema’s zijn.

We proberen deze jongeren zo op te leiden tot bewust denkende professionals, die hun theoretische kennis in de praktijk weten te brengen en zich bewust zijn van de ethische aspecten en de consequenties van hun optreden in crisisomstandigheden.