webmagazine van de jezuïeten over geloof, spiritualiteit en samenleving
webmagazine van de jezuïeten over geloof, spiritualiteit en samenleving
De westerse democratieën zijn niet zo veerkrachtig als we zouden wensen. Hoe dat komt? We zijn te verslaafd aan light entertainment.
De West-Europeanen en hun Europese Unie hebben veel kritiek op Rusland maar zouden er volgens vele Russische opiniemakers goed aan doen zichzelf onder ogen te nemen. Helemaal ongelijk hebben zij niet. Ogenschijnlijk hebben zij het over wat zij zien als de lakse seksuele moraal van onze samenleving. Maar eigenlijk doelen zij vooral op de gebrekkige veerkracht van ons democratisch politiek bestel.
De opkomst van het populisme bedreigt de politieke samenwerking tussen de lidstaten van de EU, terwijl die nu meer nodig is dan ooit. Om de klimaatdoelstellingen te halen. Om de gezondheidszorg te verzekeren. En nu ook om de verdediging van Oekraïne te ondersteunen en om morgen dat land opnieuw op te bouwen. Maar wat zien we gebeuren in zowat alle lidstaten? In Frankrijk heeft het Rassemblement National (vroeger het Front National) van Marine Le Pen grote vorderingen gemaakt. In Italië brachten de verkiezingen een sterk naar populisme overhellende partij aan de macht. En dan hebben we het nog niet over de electorale verschuivingen in Oostenrijk, Duitsland, België … Een voorsmaakje van wat komen kan, biedt de Hongaarse premier Viktor Orbán die zich heeft ontpopt tot grote dwarsligger van gezamenlijke Europese initiatieven.
Het voorbeeld van Donald Trump in de Verenigde Staten is niet geruststellend
Waarom wordt de Europese samenwerking bedreigd door de opkomst van populistische politieke leiders? Die prediken de afkeer van de traditionele politieke elites die de macht plegen te centraliseren, eerst in hun eigen hoofdsteden en daarna ook, meer en meer, in de Europese Unie, in het veel gesmade “Brussel”. En dat ten koste van het gewone volk dat onmondig en onmachtig achterblijft. Geen wonder dat in Frankrijk de opstand van de gele hesjes zulke omvang heeft genomen. Daarmee gaat samen hun oproep om alvast de macht van de Europese centrale instellingen te beperken en terug te geven aan de nationale overheden. Hoe zij op hun eigen nationale niveau met de macht zouden omgaan is minder zeker. Het voorbeeld van Donald Trump in de Verenigde Staten is niet geruststellend.
Het is te vrezen dat dit verschijnsel niet vlug voorbij zal gaan, dat het integendeel diepe wortels heeft. Ontegensprekelijk is dat in onze globaliserende samenleving heel wat mensen achtergelaten worden en niet van de vooruitgang kunnen genieten. Zo bijvoorbeeld de minder geschoolden, de kleine middenstanders, de plattelanders. Maar er is meer aan de hand, met name op cultureel niveau, en daarvan zijn wij ons te weinig bewust.
Een recent Italiaans onderzoek heeft aangetoond dat het populisme in Italië het eerst en het meest is doorgedrongen in streken waar de commerciële televisiezenders van Silvio Berlusconi al vroeg de invloed van de RAI, de officiële (en niet commerciële) televisie, verdrongen hebben. Dat gebeurde in de jaren ’80. De Mediaset van Berlusconi legde zich toe op een heel andere programmering: minder informatie zoals nieuws en duiding en meer “light entertainment” zoals soaps, shows, quizzen, sport. Ook films natuurlijk maar die hadden volgens kenners minder kwaliteit (lees: meer seks en geweld) dan die van de RAI. De onderzoekers meenden te kunnen constateren dat kijkers die ingepalmd werden door dat soort programma’s meer gingen stemmen voor Berlusconi en later voor Beppe Grillo en zijn Vijfsterrenbeweging.
Een gewaagde gevolgtrekking? Nee, niet gewaagd en ook niet nieuw. Is het niet te verwachten dat kijkers met een eenvoudige woordenschat zullen stemmen voor politici met een eenvoudige woordenschat, eerder voor Le Pen dan voor Macron, eerder voor Trump dan voor Hillary Clinton? In ons eigen land heeft onderzoek dezelfde tendens gevonden: mensen die de (nationale) politiek als te complex ervaren, zijn geneigd de politieke elites verdacht te vinden en op hun populistische uitdagers te stemmen.
Inderdaad, onze samenleving en haar politiek bestel zijn een beetje decadent
Natuurlijk spelen hierbij nog andere factoren mee, zoals het zich bedreigd voelen door “omvolking”. Maar de invloed van het “light entertainment” in de media mag niet onderschat worden. Daarover werd al vroeger verslag uitgebracht in de sociologische klassieker uit 2000 van Robert Putnam Bowling Alone. Zijn statistische gegevens bevestigden dat “light entertainment” enigszins verslavend is (en wil zijn) en zeker heel tijdrovend. Wie in de ban geraakt van dat soort media-aanbod heeft minder tijd voor sociale activiteiten buiten huis, voor verenigingsleven, zelfs voor kerkelijke activiteiten. Bij die mensen treedt een verarming van het sociale kapitaal op en bijgevolg minder sociaal en politiek engagement. In hun rangen vinden populistische leiders opvallend meer aanhang.
Volgens Putnam is deze tendens begonnen in de jaren 1950, ten tijde van de introductie van de commerciële televisiekanalen in de VS. Sindsdien werden die kanalen vermenigvuldigd. Aanvankelijk konden de kijkers nog op hetzelfde kanaal dezelfde programma’s bekijken en daarna bespreken. Nu bekijken ze dikwijls op ander kanalen andere programma’s dan de buren. Thans doen de nieuwe sociale media de diversiteit van de boodschappen nog verder toenemen.
Inderdaad, onze samenleving en haar politiek bestel zijn een beetje decadent. Gelukkig is die politieke decadentie niet dezelfde en niet even zorgwekkend als die van Rusland onder Poetin. In ons straatbeeld liever reclame voor softdrinks dan propaganda voor de grote leider.
