webmagazine van de jezuïeten over geloof, spiritualiteit en samenleving
webmagazine van de jezuïeten over geloof, spiritualiteit en samenleving
Nederland heeft een te eenzijdige nadruk op financiële efficiëntie als het gaat om aanbestedingen met publiek geld, betoogt professor Elisabetta Manunza. Ze bepleit ook te kijken naar ‘constitutionele effectiviteit’. Daarbij worden ook voorwaarden gesteld aan bijvoorbeeld het bevorderen van de circulaire economie, solidariteit en tegengaan van mensenrechtenschendingen.
En er wordt geluisterd. De Tweede Kamer vroeg de professor Internationaal en Europees aanbestedingsrecht aan de Universiteit Utrecht onlangs om een position paper te schrijven. Vijf partijen hebben elementen daaruit bij de regering ingediend als voorstel. Wordt dit voorstel aangenomen, dan zou dat volgens Manunza een grote sprong vooruit zijn.
In haar werk richt ze zich niet alleen op de inkoop van goederen en diensten door de overheid (het klassieke aanbestedingsrecht), maar ook op de verkoop daarvan en de verdeling van schaarse rechten in het economische verkeer (zoals loterijen of het verstrekken van vergunningen van bloemenstandplaatsen). Samen met haar onderzoeksgroep aan de Universiteit Utrecht schenkt ze ook aandacht aan de gevolgen daarvan op onze democratische rechtsstaat.
Elisabetta Manunza wil voorop stellen dat in Nederland op dit gebied ook veel goed gaat. Infrastructuur wordt over het algemeen goed en tijdig afgemaakt, en er zijn mooie gemeentehuizen, ziekenhuizen en scholen. Maar het huidige aanbestedingsbeleid is haar toch te summier. Het ontbreekt aan visie en het is te vrijblijvend, vindt ze.
De Nederlandse overheid heeft een jaarlijkse uitgavenpost van zo’n 100 miljard euro, daarmee heeft ze een belangrijke invloed op waarden die zich op de markt aftekenen. Waarom niet bijvoorbeeld de Bijlmerbajes verkopen onder de voorwaarde dat een deel daarvan een broedplaats voor kunstenaars wordt? Of bij bouwprojecten in zee gaan met aannemers die langdurig werklozen in dienst nemen.
Of neem het voorbeeld van gelijke kansen voor de aanbieders van goederen en diensten tijdens de aanbestedingsprocedures. Elk recht aan één ondernemer toebedeeld betekent dat alle andere partijen dit recht wordt ontzegd. Regelmatig echter is bij toekenning sprake van vriendjespolitiek en belangenconflicten. Denk aan de aankoop voor 100 miljoen euro aan mondkapjes gedurende de pandemie, die zonder voorafgaande aanbesteding door het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport aan Sywert van Lienden werd gegund. In andere landen zou het ondenkbaar zijn dat een minister na een dusdanig wanbeheer in functie blijft. Maar in Nederland was daar weinig verbazing over.
Verder concludeert ze dat in Nederland weinig gegevens over aanbestedingen door de overheid openbaar worden gemaakt waardoor controle moeilijk is. Voor degene die inzage vraagt, is het bijvoorbeeld moeilijk te zien in hoeverre het geld op een duurzame manier is besteed. Als ze dat vergelijkt met bijvoorbeeld Portugal, waar alles systematisch wordt bijgehouden en openbaar is, dan loopt Nederland ver achter.
Volgens Elisabetta Manunza kan Nederland veel winst boeken door minder negatief te kijken naar de rol van het Europees aanbestedingsrecht. Juist dankzij de invoering van de EU-regels zijn de rechten van burgers in dit land en het resultaat van aanbestedingen aanzienlijk verbeterd. Helaas gelden die regels alleen voor de – in financiële termen – grotere projecten en in Nederland kopen we vooral via vele én kleinere opdrachten. Hiervoor gelden de strengere EU-regels niet, alleen wat summiere regels en de algemene beginselen en wie controleert dat?
Kortom, we doen het in Nederland op deze aspecten niet zo goed.
Een verschuiving naar constitutionele effectiviteit gaat samen met een perspectiefverschuiving: de samenleving als belanghebbende partij bij aanbestedingen. Tegenwoordig worden aanbestedingen alleen gezien als een relatie tussen markt – de uitvoerder – en overheid – de opdrachtgever. Vergeten wordt dat de taak van opdrachtgevers is om voor de burgers, voor de samenleving, het nodige in te kopen. Het is dus meer dan een relatie tussen markt én overheid. Deze perspectiefverschuiving maakt duidelijk dat de overheid niet voor zichzelf handelt maar voor de derde belanghebbende, de burgers, de samenleving, het algemeen belang in ruime zin, dus ook voor het milieu. Een ziekenhuis bouw je niet voor de gemeenteambtenaren maar voor de burgers, scholen zijn er voor de kinderen.
Door de nadruk te leggen op constitutionele effectiviteit komen onze grondwettelijke doelen weer centraal te staan. Daarom is Elisabetta Manunza blij met het voorstel van de vijf partijen (ChristenUnie, Volt, GroenLinks, PvdA en SP) dat geïnspireerd is door haar position paper.
Ook ziet ze een gemiste kans. Elisabetta Manunza betreurt het dat geopolitieke elementen niet expliciet in het wetsvoorstel zijn meegenomen. Uit onderzoek van haar onderzoeksgroep naar militaire en andere gevoelige overheidsopdrachten, blijkt dat we te afhankelijk zijn geworden van derde landen buiten Europa die andere geopolitieke belangen nastreven. Neem het voorbeeld waar we tijdens de Covid-pandemie tegenaan liepen. Door de productie van een grote hoeveelheid vitale producten buiten Europa zijn we niet meer in staat om zelf medicijnen te maken.
Ook zijn we niet alert genoeg bij het in zee gaan met buitenlandse ondernemingen of producten in overheidsactiviteiten, vertelt ze. We realiseren ons niet genoeg dat bepaalde informatie in handen van andere landen een gevaar kan zijn voor onze democratische rechtsstaat. Wij beschikken in onvoldoende mate over een screeningssysteem dat ons helpt ‘onbetrouwbare’ leveranciers en producten uit vijandige mogendheden te weren. Denk bijvoorbeeld aan de grote zorgen die er waren bij de aanschaf van de douanescanners van het Chinese Nuctech in de Rotterdamse haven en Schiphol en het gebruik van de drones van het Chinese Da Jiang Innovations door de Politie en Rijkswaterstaat.
Kortom, Elisabetta Manunza zet ons aan het denken. Ons huidige aanbestedingsbeleid staat op gespannen voet met onze democratische rechtsstaat. Er ligt een verantwoordelijkheid om de democratische waarden en de bescherming daarvan weer centraal te zetten.
Foto door Prasopchok via Unsplash
