Leo de Weerdt SJ leest het boek Misdaad & Straf in onrustige tijden. Een verdienstelijk boek dat vragen beantwoordt als hoe gaan we om met overvolle gevangenissen, wat zijn de rechten van gedetineerden en helpt straffen überhaupt?

Misdaad & straf in onrustige tijden is een verdienstelijke bundeling van 42 opiniestukken en korte teksten geschreven tussen 2004 en 2022 die nog niet aan actualiteit hebben ingeboet. De auteur Tom Daems is criminoloog en hoogleraar verbonden aan KU Leuven. De bijdragen handelen over hoe men omgaat met misdaad en straf in een wereld die ingrijpend verandert en in beweging is. De stukken zijn ondergebracht in drie grote delen: straf, recht en samenleving. Ze bespreken onder andere enkelbanden, de doodstraf, overvolle gevangenissen, transitiehuizen, rechten van gedetineerden, stille marsen en zo veel meer.  De artikelen worden telkens ingeleid en gekaderd door middel van korte bindteksten gericht tot een publiek van niet-gespecialiseerde lezers.

Waarom dit boek?

“Onrust is van alle tijden”, zo citeert de auteur de Nederlandse criminoloog Jac van Weringh. Elke generatie breekt zich het hoofd over fenomenen en figuren die onrust veroorzaken en angst inboezemen: van struikrovers tot stalkers, van godslasteraars tot pedofielen. Maar tezelfdertijd stelt men vast dat we in een stroomversnelling terecht zijn gekomen: de onrust slaat heftiger om ons heen. Het debat over misdaad en straf versnelt, vernauwt, verruwt, verarmt. 

Ons strafapparaat verkeert onafgebroken in een crisissfeer: wetten worden gestemd en aangepast in ijltempo en politici en opiniemakers roepen dat het anders moet.  Het leidt tot heel wat forse verklaringen en het bedrijven van “viagrapolitiek”: viriele aankondigingen moeten de indruk wekken dat er orde op zaken wordt gesteld. Maar het effect is van korte duur.

Drie thema’s: straf, recht en samenleving

De auteur stelt in het eerste deel (Straf) een vanzelfsprekendheid ter discussie die leeft bij Jan Modaal: dat straf het middel bij uitstek is om misdaad terug te dringen. Alsof meer en zwaarder straffen gelinkt zou zijn aan minder criminaliteit en meer veiligheid. Ook de opvatting dat zware straffen de criminaliteit doen dalen, dient genuanceerd te worden. Dus waarom straffen we? Wie straffen we? En, meer fundamenteel, wat betekent het om te straffen?

De lezer krijgt vervolgens een unieke inkijk in hoe de discussie over misdaad en straf in de samenleving evolueert. Een aantal bijdragen leggen de vinger op wat er fout loopt, en geven aan hoe het anders kan. In de 17de- en 18de -eeuwse tuchthuizen, de voorlopers van de moderne gevangenissen, werd vooral heil gezocht in zware arbeid: zo werd in het Amsterdamse Rasphuis hout geraspt in de hoop de afvalligen arbeidsdiscipline bij te brengen. In de 19de-eeuwse gevangenissen stond eenzame opsluiting centraal: afzondering en isolering, gecombineerd met reflectie en religieus onderricht, zouden de ontwortelden weer op het rechte pad brengen. Aan het einde van de 19de eeuw en begin 20ste eeuw werd dan weer veel verwacht van diagnose en behandeling. Die opvattingen ademden allen een opmerkelijk optimisme uit. Vandaag de dag lijken die ambities fel teruggeschroefd. Onderzoek en getuigenissen tonen aan dat gevangenissen zulke verwachtingen zelden inlossen.

Houd vast aan mensenrechten

Het tweede deel (Recht) leest als een pleidooi om vast te houden aan onze Europese mensenrechtentraditie en niet toe te geven aan de verlokkingen van een “vijandstrafrecht” in tijden waar het strafrechtsysteem sterk op de proef wordt gesteld, zoals bij terroristische aanslagen. Op zulke momenten is het verleidelijk om buiten de lijntjes te kleuren en te pleiten voor de herinvoering van de doodstraf of processen achter gesloten deuren te houden. Daarom blijft aldus de auteur het strafrecht een belangrijke taak vervullen, het kan voorkomen dat rauwe emoties een eerlijke behandeling in de weg staan.

Elke maatschappij heeft de criminelen die zij verdient

Het derde deel (Samenleving) begint met het citaat van de criminoloog Alexandre Lacassagne die zegt dat elke maatschappij de criminelen heeft die zij verdient. Deze uitspraak wijst op de nauwe band tussen criminaliteit en samenleving. Daarom zijn misdaad en straf thema’s waarop ook politiek gescoord wordt. De reden ligt voor de hand, ze lenen zich tot een zwart-wit retoriek en spelen in op onze diepmenselijke emoties. Het is van belang dat men het strafvraagstuk steeds begrijpt in zijn maatschappelijke context. Men kan naar analogie van het citaat van Lacassagne bijgevolg stellen dat elke samenleving ook het debat over misdaad en straf heeft dat zij verdient.

De titel van het boek

“Misdaad en straf” doet natuurlijk denken aan de roman van de Russische schrijver Fjodor Dostojevski uit 1866. Maar de titel van deze bundel heeft een andere lading. De bijdragen zijn geschreven vanuit een zekere ongerustheid. Ze leggen de vinger op wat er vandaag fout loopt in ons rechtssysteem en proberen nuance aan te brengen in het verhitte maatschappelijke debat over het bestraffen van misdrijven. Daarbij geeft de auteur tevens aan hoe het ook anders kan. En dat is van vitaal belang want een gezonde democratie heeft baat bij een meerstemmig en genuanceerd debat over misdaad en straf.

Tom Daems, Misdaad & straf in onrustige tijden, Borgerhoff & Lamberigts, 2022, 223p.

Photo by Milad Fakurian on Unsplash