Sinds 2019 kunnen orthodoxe gelovigen in Oekraïne orthodox zijn, onafhankelijk van de Russisch-Orthodoxe kerk. Dat veroorzaakt spanningen onder gelovigen en geestelijken, waar Poetin nu op inspeelt.

De Russische president Vladimir Poetin beschuldigt de Oekraïense regering ervan dat ze de met het patriarchaat van Moskou verbonden Oekraïense orthodoxe kerk onderdrukt. Tijdens zijn televisietoespraak waarin hij de onafhankelijkheid van de pro-Russische separatistische gebieden in Oost-Oekraïne erkende, voegde hij deze religieuze spanning nog toe aan de toch al explosieve politieke situatie in de twee landen. “Kiev gaat door met het voorbereiden van een hardhandig optreden tegen de Oekraïense orthodoxe kerk van het patriarchaat van Moskou”, beweerde hij. “De Oekraïense autoriteiten hebben op cynische wijze de tragedie van de splitsing binnen de orthodoxe kerk misbruikt als een instrument van het staatsbeleid”, aldus de 69-jarige machthebber. 

Kerkelijke spanningen in Oekraïne

Om zijn aanklacht tegen Oekraïne te onderbouwen, refereerde Poetin aan kerkelijke spanningen in Oekraïne, waarin geestelijken en gewone gelovigen die verbonden willen blijven met het patriarchaat van Moskou staan tegenover degenen die deel uitmaken van de autocefale (onafhankelijke) orthodoxe kerk, die is verbonden met het Oecumenisch Patriarchaat van Constantinopel. 

De Oekraïners kunnen sinds 2019 volledig orthodox en volledig Oekraïens

De Oecumenisch Patriarch Bartholomeüs I van Constantinopel verleende in 2019 autocefalie aan de Oekraïens-Orthodoxe Kerk en bevestigde daarmee haar onafhankelijkheid van de Russisch-Orthodoxe Kerk. Tot op dat moment vielen de 25 miljoen Oekraïense orthodoxe gelovigen onder het Patriarchaat van Moskou. “Patriarch Bartholomeüs heeft de Oekraïners dus in staat gesteld volledig orthodox en volledig Oekraïens te zijn, zonder zich af te vragen wat hun band met Moskou in concreto inhoudt”, aldus de orthodoxe theoloog Jean-François Colosimo. 

De eerste bekeringen tot de orthodoxie

Tegenover deze autocefale kerk werpt het patriarchaat van Moskou zich op als de belangrijkste kracht binnen de orthodoxie, waarbij zij zich beroept op symbolische en op materiële gronden. “Moskou is niet van plan zijn greep op Kiev, de bron en ‘doopplaats’ van alle Russen, op te geven”, aldus Colosimo. De eerste bekeringen tot de orthodoxie vanuit de Slavische wereld vonden plaats in Kiev in de 9e eeuw. “Maar Oekraïne betekende ook een groot deel van het Patriarchaat van Moskou, zowel in geografisch opzicht als wat betreft het aantal priesters en gelovigen”, aldus de theoloog. “En het Kremlin ziet het Patriarchaat van Moskou als een diplomatiek instrument in de huidige crisis.” 

Jivko Panev, een andere orthodox theoloog en journalist, stelt dat deze spanningen tussen de twee Kerken vooral van kerkelijke aard zijn. “Voor de Oekraïense Kerk van het Patriarchaat van Moskou is het belangrijk haar kerkrechtelijke status te behouden”, zegt Panev, die ook de oprichter is van de website orthodoxy.com. 

“De Orthodoxe Kerk in Oekraïne steunt onze regering”

De Oekraïense regering is voorstander van de autocefale kerk en “heeft de neiging om de tak die Moskou trouw is gebleven ervan te beschuldigen een element van destabilisatie voor Oekraïne te zijn”, zei Colosimo. Uit een in juli 2021 door het Internationaal Instituut voor Sociologie in Kiev gehouden enquête bleek dat 58 procent van de orthodoxe Oekraïners zegt tot de autocefale kerk te behoren, terwijl ongeveer 25 procent zich identificeert met de kerk die aan het patriarchaat van Moskou is verbonden. 

Het is mogelijk dat er Oekraïense orthodoxen zijn die Moskou trouw zijn en zich patriottisch Oekraïens voelen

Maar dit is niet het hele verhaal. “Het is mogelijk dat er Oekraïense orthodoxen zijn die Moskou trouw zijn gebleven, maar zich tegelijkertijd zeer patriottisch Oekraïens voelen”, stelt Colosimo. Dit is bijvoorbeeld het geval met bisschop Victor Kotsaba van Barychivka, die momenteel de leiding heeft over het aan Moskou gelieerde bisdom (“eparchie”) van Kiev. “De Orthodoxe Kerk in Oekraïne steunt onze regering, onze president en alle leiders die momenteel een grote verantwoordelijkheid dragen”, zei hij op 16 februari. Hij voegde hieraan toe, dat zijn aan Rusland gelieerde kerk klaar staat om, “in geval van een totale oorlog, de mensen te zegenen die het vaderland (Oekraïne) verdedigen”.

Dit artikel verscheen in La Croix, op 23 februari 2022. Vertaling door Jan Peters SJ.

Afbeelding: Een gelovige in de Vladimirkathedraal in Kiev, de belangrijkste kathedraal van het Kievse patriarchaat van de Oekraïens-Orthodoxe Kerk. Door Jorge Franganillo.