Rituelen zeggen zoveel meer dan woorden, dat merk je tijdens een uitvaart. Jammer genoeg verschralen ze in rap tempo. Is daar iets tegen te doen?

Ook als de uitvaart plaatsvindt in een crematorium ga ik ernaar toe. Het gaat tenslotte om een mens die je familielid, je vriend of je collega was en waaraan je eerbied verschuldigd bent. Maar ik moet het toegeven: naar een crematorium ga ik met slepende voeten. Want dat is geen gewijde ruimte zoals een kerk dat wel is. Een crematorium ademt meer de sfeer van een hospitaal: netjes, stijlvol, hygiënisch. Het draagt niet de sporen van de vele generaties die daar met elkaar het wel en wee van het mensenleven hebben gedeeld. Het is daarom minder geschikt voor een voldragen, sacraal ritueel.

Maar veel woorden worden al gauw te veel woorden.

In dergelijke profane ruimte kunnen de aanwezigen veel woorden verwachten. En ook goed gekozen en goed uitgevoerde muziek, want de geluidsinstallatie is daar steeds up to date. Maar de woorden overstemmen alles. De doorvoelde woorden van de familieleden. De woorden van collega’s en kennissen. Het is hartverwarmend te merken hoe de overledene tal van collega’s en kennissen heeft die allen hun woordje willen zeggen. Om te zeggen dat deze man, deze vrouw grote verdiensten had en een grote leegte achterlaat. Het is goed dat daaraan herinnerd wordt. Maar veel woorden worden al gauw te veel woorden. Hoe groter de leegte, hoe meer woorden aangevoerd worden om die te vullen, daar lijkt het soms op.

Rituele gebaren ontbreken

Hier ontbreken rituele gebaren die meer kunnen uitdrukken dan woorden. Gezamenlijke rituele gebaren die ons eraan herinneren dat wij, mensen, één grote familie vormen die geleerd heeft om te gaan met wel en wee, met dood en leven. Rituele gebaren die overgedragen worden van generatie tot generatie. Rituele gebaren die niet enkel aandacht vragen voor de verdiensten van één mens en voor de rouw van één familie, maar die tevens herinneren aan de lotsbestemming van alle mensen van alle tijden.

Die rituelen duiden wij met woorden, dat kan niet anders. Maar dat zijn woorden waaruit niet enkel de stem van de naastbestaanden klinkt. Uit die woorden klinkt de stem van een (gelovige) gemeenschap die verder dan de dood meent te mogen zien. En die zo het overlijden van een mens in een ruime context weet te plaatsen. Enkel die woorden beklijven die aan een voorafgaande traditie ontleend worden.

De kist de kerk indragen

Ook de woorden die rituele gebaren pogen te duiden schieten tekort. Rituele gebaren hebben een draagwijdte die verder reikt dan mensenwoorden. De kist de kerk indragen en voor het altaar plaatsen, het lichaam besprenkelen en bewieroken, de kist naar het graf dragen en daarop een kruis plaatsen met een naam, een geboorte- en een sterfdatum: dat zijn gebaren die meer zeggen dan woorden. In het beste geval versterken ze elkaar. Zo was het, volgens de evangelies, met de verkondigen van het Rijk Gods: Jezus trad op met gebaren en woorden.

Zijn er nieuwe rituelen die even geestverruimend werken?

In onze tijd ondergaan vele rituelen een jammere verschraling, althans in niet-kerkelijke middens. Dat geldt niet enkel voor uitvaarten in crematoria, maar ook voor huwelijken in het gemeentehuis en voor geboortes die in de huiskamer gevierd worden met een babyborrel.

Voetbalwedstrijden en rockfestivals

Gelovigen zullen dit zien als een uiting van de ontkerkelijking. Die verschraling is echter niet enkel te betreuren als een verlies voor de kerkgemeenschap, maar ook als een verarming voor de hele samenleving. Want wat komt ervoor in de plaats? Zijn er nieuwe rituelen die even geestverruimend werken? Grote voetbalwedstrijden, grote rockfestivals kunnen met enige goede wil eveneens doorgaan voor rituelen die mensen met elkaar verbinden. Maar zij hebben geen waarachtig sacrale, beklijvende betekenis.

De uitvaart van president Kennedy, van prinses Diana, van koning Boudewijn waren gebeurtenissen die vele mensen diep geraakt hebben. Dankzij de rituelen waarmee ze omkleed werden, zullen die lang bijblijven. Het blazen van de Last Post in de Menenpoort van Ieper, ter ere van de slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog, gaat nog altijd door merg en been. Er zijn nog sacrale rituelen, ook buiten het kerkelijke midden, maar ze zijn zeldzaam geworden. En het is niet gemakkelijk er nieuwe ingang te doen vinden.