De biografie Etty Hillesum, het verhaal van haar leven is een omvangrijke kennismaking met Etty. Toch laat het boek Nikolaas Sintobin onvoldaan achter. Het innerlijk leven van Etty is voor het gemak achterwege gelaten.

Etty Hillesum is ongetwijfeld een van de grote spirituele figuren van de twintigste eeuw. Wat mij betreft is deze openingszin meteen een statement. Het onderbouwt waarom het boek Etty Hillesum, het verhaal van haar leven van Judith Koelemeijer zowel een aanrader als een afknapper is.

Zoals gezegd, Etty Hillesum is een van de meest indrukwekkende spirituele persoonlijkheden uit de vorige eeuw. Deze jonge Joodse vrouw leefde tijdens de tweede wereldoorlog in Amsterdam. Haar dagboek Het verstoorde leven werd in een twintigtal talen vertaald. In haar geschriften beschrijft zij haar verbazingwekkend spiritueel groeipad dat uitmondde in een ongekende innerlijke vrijheid. Zij stierf eind 1943 in Auschwitz.

Waarom ik de lectuur van dit boek aanraad

Dit boek is een verbazende goudmijn van informatie over de ruimere context waarin Etty Hillesum leefde. Judith Koelemeijer heeft massa’s speurwerk verricht over de meest diverse aspecten van het leven van Etty. Zo komt de lezer van alles te weten over de complexe familiale achtergrond van Etty: de rusteloosheid én menselijke rijkdom van haar beide ouders – die meteen verklaren waarom Etty zo gepassioneerd was door de Russische taal en cultuur –, de geestesziekte van haar beide broers en haar eigen psychische kwetsbaarheid. In haar dagboek beschrijft Etty discreet haar turbulente liefdesleven. Het onderzoek van Koelemeijer toont aan dat dit, tot het einde toe, nog genereuzer was dan wat Etty zelf vermeldt. Het boek geeft ook een inzicht in de grote impact van haar therapeut en minnaar Julius Spier op haar proces van innerlijke genezing.

Op voorwaarde dat die lezer vertrouwd is met het dagboek van Hillesum

Koelemeijer omschrijft op gedetailleerde wijze hoe intens en breed de vriendengroep was van Etty en hoe sommigen onder hen haar kritisch bevraagden op haar keuze om niet onder te duiken. Breder, schetst het boek indringend hoe het leven van de Joden in Amsterdam geleidelijk aan onmogelijk werd gemaakt en de tragische rol die de Joodse Raad daarin speelde. Het boek beschrijft ook uitvoerig het leven in Westerbork, een Nederlands deportatiekamp waar Duitse en Nederlandse Joden opgesloten werden alvorens naar Poolse concentratiekampen te worden gezonden, en de taken die Etty er opnam.

Deze precieze en verhelderende voorstelling van de dramatische context van het dagelijkse leven van Etty en de alsmaar sterker wordende dreiging die haar boven het hoofd hing, versterkt voor de lezer de authenticiteit en het ontzagwekkende van de innerlijke weg die Etty gegaan is. Op voorwaarde dat die lezer vertrouwd is met het dagboek van Hillesum. Hier knelt, wat mij betreft, het schoentje.

Waarom dit boek gaandeweg meer en meer frustrerend werd

Hoe verdienstelijk het onderzoek van Judith Koelemeijer ook is, toch had ik tijdens de lectuur van dit boek de indruk dat Etty niet echt tot leven kwam, in elk geval niet in haar volledige rijkdom. Het boek blijft in belangrijke mate steken aan de buitenkant van het leven van Etty. De schrijfster lijkt zich voornamelijk te beperken tot het in kaart brengen van alle mogelijke externe factoren die Etty hebben beïnvloed. Etty zelf komt maar heel af en toe aan het woord. Voor een boek dat het leven van Etty Hillesum wil verhalen is dit een wat verrassende vaststelling.

Het innerlijk leven van Etty wordt nogal stiefmoederlijk behandeld

Meer in het bijzonder betekent dit dat het innerlijk leven van Etty nogal stiefmoederlijk wordt behandeld. Het wordt weliswaar vermeld, maar weinig verdiept of gethematiseerd. De religiositeit van Etty lijkt voor Koelemeijer in de eerste plaats een probleem. De indruk wordt geschapen dat de geestelijke groei die Etty doormaakte vooral een betreurenswaardige en problematische evolutie was. Zo die haar bespaard was gebleven dan had Etty er wellicht voor gekozen onder te duiken en zou ze niet vermoord zijn door de nazi’s. Dat de innerlijkheid die Etty ontdekt, de geleidelijke bekering die zij doormaakt, haar ontluikend gebedsleven en de ongekende innerlijke weerbaarheid die haar te beurt vielen net de kern zijn van de rijkdom van het pad dat Etty bewandelt, lijkt in hoge mate vreemd aan de wijze waarop de schrijfster het leven van Etty weergeeft. 

De relevantie van Etty Hillesum

Nochtans meen ik dat net daar de relevantie ligt van de ervaring van Etty: hoe een leven van innerlijkheid een mens kan brengen tot ongekende vrijheid, vreugde en daadkracht en hem of haar ervoor kan behoeden samen te vallen met het aangedane onrecht.

Om die reden is dit boek voor mij op storende wijze onvolledig. Het geeft een vertekend want al te onvolledig beeld van de persoonlijkheid en de ervaring van Etty. Het lijkt me waardevol dit boek te lezen als aanvulling, achteraf, op het dagboek van Etty. Het leven van Etty zelf is rijker, uitdagender en actueler dan dit boek doet vermoeden.

Judith Koelemeijer. Etty Hillesum –het verhaal van haar leven. Uitgeverij Balans, Amsterdam, 2022. 512 blz. 34,95 euro