Ernesto Cardenal is een man van tegenstellingen. Hij was monnik, guerrilla-strijder en minister. In zijn poëzie treffen we een mysticus aan. De verbinding ligt voor hem in een leven van contemplatie en actie. Inigo Bocken over de kern van zijn mystiek. 

Dit is een bijdrage in de serie mystici uit de twintigste eeuw

‘Jij hebt ze bij elkaar gelaten – geloof, politiek en liefde – jouw liefdesliederen zijn politiek, jouw psalmen erotisch, jouw JA-zeggen, jouw vieren van het leven is omvattend’, zo beschrijft niemand minder dan Dorothee Sölle de Nicaraguaanse dichter, priester en revolutionair Ernesto Cardenal. Deze woorden lijken Cardenal in het hart te treffen. Want hoe uiteenlopend – zelfs elkaar tegensprekend – de keuzes in zijn lange leven ook waren, steeds opnieuw heeft Cardenal ze als stappen op de geestelijke weg begrepen. 

Het vingertje van Johannes Paulus II

Het minste wat gezegd kan worden, is dat de weg van Cardenal altijd weer omstreden was (en is). Wie herinnert zich niet de iconische beelden van paus Johannes Paulus II op de luchthaven van Managua die de toenmalige Nicaraguaanse minister van cultuur Ernesto Cardenal voor de ogen van de wereld met een vermanende vinger terechtwijst? Enkele jaren later zou Cardenal zelf in conflict komen met de sandinistische regering waarvan hij zelf, als voormalig guerrilla-strijder, deel uitmaakte. Het lijkt moeilijk te rijmen, een geestelijke weg die met een zo uitdrukkelijk politiek engagement verbonden is. 

Jouw JA-zeggen, jouw vieren van het leven is omvattend

De woorden van Dorothee Sölle – ‘jij hebt ze bij elkaar gelaten’ – bevestigen in zekere zin ook het uitzonderlijke van deze weg, een geestelijke weg die iets onnavolgbaars heeft en ons juist daarom confronteert met de radicaliteit van een leven dat geheel op God gericht is. 

Liefdespoëzie en Thomas Merton

Al vroeg lijkt de weg van Ernesto Cardenal gekenmerkt door tegenstellingen. Als student in New York, die onvergetelijke liefdesgedichten voor verschillende vrouwen schrijft, raakt Cardenal in de ban van trappist Thomas Merton, die hem ertoe brengt zelf ook in te treden. Ze vinden elkaar in de zoektocht naar een radicale vernieuwing van het geestelijk leven. 

Beiden zijn er van doordrongen dat het echte monastieke leven zich in het alledaagse afspeelt, als een levende onophoudelijke hymne op de goddelijke schoonheid van de schepping . 

Het is in de eigen creatieve omgang met het leven dat de geestelijke weg gestalte krijgt

Onder impuls van Merton besluit Cardenal de abdij te verlaten om in Nicaragua een nieuwe vorm van monastiek leven op te zetten. Een nieuw arrangement van contemplatie in actie – een lofprijzing Gods in de praxis van het dagelijks leven. Na enige jaren van omzwervingen zal Cardenal zijn ideaal vanaf 1966 verwezenlijken in Solentiname, een eilandengroep in het meer van Nicaragua. Daar sticht hij met boeren, arbeiders en kunstenaars een leefgemeenschap die geheel in het teken van de navolging van Christus staat. Het is in de eigen creatieve omgang met het leven dat de geestelijke weg gestalte krijgt – het is de mystiek van het alledaagse zoals Ernesto Cardenal die kent van de Moderne Devotie. 

Ernesto Cardenal schuwt de wapens niet

Solentiname is een levend teken van een utopische gemeenschap in de autoritaire Nicaraguaanse samenleving. Steeds meer wordt Solentiname tot een levende provocatie voor het repressieve Somoza-regime. Wanneer het leger de gemeenschap probeert op te ruimen, besluit Cardenal met zijn gevolg in het verzet te gaan en daarbij ook de wapens niet te schuwen. Ook hierin ligt voor Cardenal een aspect van contemplatio in actione. Deze keuze is zonder twijfel het meest omstreden aspect van Cardenals weg. 

Het is in de poëzie dat de sleutel gevonden kan worden van de mystieke weg van Ernesto Cardenal

Na de val van het Somoza-regime in 1979 is Ernesto Cardenal een gevierd politieke held. Hij wordt minister van cultuur in de regering van de Sandinisten. Overal in het land worden scholen en culturele centra opgericht om het artistiek-spirituele potentieel van mensen in alle omstandigheden tot ontplooiing te laten komen. In toenemende mate krijgt Cardenal het echter moeilijk met de autoritaire koers van de Sandinisten. In 1987 neemt hij ontslag om terug te keren naar Solentiname. Vanaf dan wijdt hij zich aan het verder ontwikkelen van zijn poëtisch oeuvre. 

Kosmisch gerichte, mystieke gedichten

Het is dan ook in de poëzie dat de sleutel gevonden kan worden van de eigen mystieke weg die Cardenal gegaan is. Door hun ‘kosmische’ gerichtheid herinneren zijn gedichten aan het denken van Teilhard de Chardin, waarin het juist de materie is die tot ultieme vergeestelijking bevrijd kan en moet worden. Voor Ernesto Cardenal is de poëzie een waarachtige gestalte van de door hem levenslang gezochte contemplatie in de actie – het oog leren krijgen voor het oneindige mysterie in de dingen, dat slechts in het bevrijdende handelen van mensen zichtbaar wordt. 

Het oneindige mysterie van de dingen wordt zichtbaar in ons bevrijdende handelen

Maar deze poëtisch-bevrijdende mystiek behelst allerminst een opgaan van de enkeling in het geheel, veeleer het tegendeel is het geval. Juist omdat ons wezen zo op de oneindige kosmos gericht is, is ook het omgekeerde het geval – wij gaan daarin niet verloren, maar zijn in staat onszelf te vinden. 

Foto: KNA