webmagazine van de jezuïeten over geloof, spiritualiteit en samenleving
webmagazine van de jezuïeten over geloof, spiritualiteit en samenleving
Als gevechtspiloot tijdens de Tweede Wereldoorlog vond Antoine de Saint-Exupéry sprankjes hoop tussen de puinhopen. Zijn indringende roman Oorlogsvlieger is onlangs opnieuw vertaald.
Antoine de Saint-Exupéry (1900-1944) is vooral bekend als de schrijver van De kleine prins (1943). Zijn oeuvre is echter veel rijker. Romans als Vol de nuit (1931) en Terre des hommes (1939) zijn niet alleen literaire getuigenissen uit de pionierstijd van de luchtvaart, maar boeien ook als stadia van een authentieke zoektocht naar de betekenis van het mens-zijn.
Met de dood voor ogen ‘leest’ Antoine de Saint-Exupéry zichzelf
In dit oeuvre is Pilote de guerre (1942) een bijna vergeten roman. En dat is niet terecht, want deze roman verenigt op indringende wijze de hoofdmotieven van zijn schrijverschap. Als oorlogscorrespondent in de Spaanse burgeroorlog (1936-1939) formuleerde hij al de problematiek van zijn tijd als het gemis van een taal die duidelijk maakt wat ons verenigt. In deze roman kunnen wij zijn worsteling met dit gemis aan een verbindende taal volgen.
Antoine de Saint-Exupéry
Aanleiding voor deze roman is een schijnbaar zinloze verkenningsvlucht. Wanneer Duitse troepen in mei 1940 de aanval in het westen openen, die in een adembenemend tempo uitloopt op een Franse nederlaag, is Saint-Exupéry actief als piloot van de strategische verkenningsgroep 2/33. Een eenheid, die in nog geen twee weken tijd twee derde van haar vliegtuigen verloren heeft. Op 23 mei krijgt hij de opdracht om op lage hoogte troepenconcentraties te fotograferen boven Arras. In dit gebied is niet alleen de Luftwaffe heer en meester van het luchtruim, maar staat ook een grote hoeveelheid vijandelijk luchtafweer opgesteld.
De opdracht maakt de indruk van een opofferingsvlucht die geen enkel doel meer dient. Saint-Exupéry start het vliegtuig voor een opdracht waarvan de zinloosheid hem in het gezicht slaat. Wanneer hij echter boven Arras in het spervuur terecht komt, breekt er een nieuwe dimensie bij hem door. Hij keert hij als een ander mens terug en hij zoekt naar woorden om deze verandering te verhelderen in een grondige bezinning op het menselijk leven.
Fascinerend van dit boek is de wijze waarop de brute realiteit van de oorlog verbonden wordt met het innerlijke avontuur waarmee de schrijver zich inlaat. Onder de hoge druk van een riskante verkenningsvlucht krijgt zijn zoektocht scherpere focus. Met als inzet een levensfilosofie die ook standhoudt wanneer de geschiedenis zo meedogenloos over je heen spoelt.
De schrijver staat met zijn eigen leven borg voor zijn boodschap
Want met de dood voor ogen ‘leest’ Saint-Exupéry tijdens deze missie zichzelf: zijn jeugd, zijn leven, de verbondenheid met mensen, zijn cultuur, de betekenis van de nederlaag die zich aan het voltrekken is. Deze roman is een avontuur van de geest.
Wie Oorlogsvlieger leest, wordt deelgenoot van een riskante verkenningsmissie, ooggetuige van de zich voltrekkende nederlaag in 1940. Maar tevens wordt hij meegenomen in een grondige verandering van een humeurig individu naar een mens van de gemeenschap; van een enkeling gericht op zichzelf, naar een mens van bewogen verantwoordelijkheid. Het zijn geen afstandelijke overwegingen, maar inzichten van een geëngageerde deelname aan het leven.
Het oeuvre van Saint-Exupéry heeft een kracht en een eenvoud waarvan de raadselachtigheid moeilijk te peilen is. Zijn levensfilosofie is nauwelijks in zuivere vorm te destilleren. Want zijn meditaties en reflecties zijn verbonden met concrete gebeurtenissen en herinneringen uit zijn kindertijd. Hier is een schrijver aan het woord met het idioom van een heel eigen poëtisch, impressionistisch palet; een schrijver die ook een denker is; een denker die tevens een man van de daad is. Dit alles geeft de roman een eigen zeggingskracht.
Saint-Exupéry daagt de lezer uit tot een realisme van de hoop, ook al beschrijft hij met aangrijpende beelden een nederlaag, waar de schrijver zich niet van distantieert. Te midden van deze nederlaag komt hij een dynamische visie van de mens op het spoor, waarin hij verbonden met een gemeenschap boven zichzelf uitstijgt. Daarbij stimuleert de gedachte aan het offer hem tot een filosofie van de daad.
Uit een eerlijk doorleefde nederlaag put Saint-Exupéry hoop voor vernieuwing
Met deze roman opent hij een perspectief van de hoop. Daarin geeft hij een incidentele en ogenschijnlijk zinloze gevechtshandeling een symbolische lading mee, waar een appèl van uitgaat. Een appèl met een overtuigingskracht, omdat de schrijver met zijn eigen leven borg staat voor zijn boodschap. Want nauwelijks heeft hij deze roman en aansluitend De kleine prins voltooid, of Saint-Exupéry verlaat de Verenigde Staten om zich als piloot bij de in Noord-Afrika gelande geallieerden aan te sluiten. Dat hij daarbij uiteindelijk de dood vond, geeft deze roman tevens het karakter van een geestelijk testament.
Nu oorlog en verwarring, ondanks jarenlange bezweringen van het tegendeel, Europa toch weer verontrust, is dit boek opnieuw actueel. Wanneer wij nuchter de werkelijkheid toelaten, kan dat ontvankelijk maken voor het innerlijk avontuur waartoe deze roman ons uitdaagt. Want de manier waarop Saint-Exupéry uit een eerlijk doorleefde nederlaag hoop voor vernieuwing put is een nog altijd appelerend getuigenis van Europese humaniteit.
Antoine de Saint-Exupéry, Oorlogsvlieger, vertaald door Nele Ysebaert met een nawoord van Stefan Waanders, uitgeverij Van Oorschot, Amsterdam 2016, 144 pagina’s, € 17,50. Meer informatie/bestellen: website uitgever.
