webmagazine van de jezuïeten over geloof, spiritualiteit en samenleving
webmagazine van de jezuïeten over geloof, spiritualiteit en samenleving
Een muzikale meditatie voor de veertigdagentijd: musicoloog Jan Christiaens leidt de luisteraar in in de geheimen van ‘Les offrandes oubliées’ van Olivier Messiaen.
De veertigdagentijd is een uitgelezen tijd om ons Gods trouwe liefde te herinneren, door meer toeleg op stilte, gebed en overweging. Het geloof dat God in Christus ware redding en verlossing heeft gebracht, is immers nooit een verworvenheid. Altijd blijft het een gave die we ons aanhoudend dienen toe te eigenen.
De muziek van Messiaen wil spreekbuis zijn van een boodschap van verlossing
Over die gave, en over hoe wij die vaak achteloos vergeten, gaat het orkestwerk ‘Les offrandes oubliées’ (letterlijk: vergeten offergaven) van de Franse componist Olivier Messiaen (1908-1992). Het is een werk voor groot symfonisch orkest dat Messiaen op papier zette toen hij amper tweeëntwintig was.
Nu is het niet meteen bedoeld als concertmuziek die je rustig achterover leunend in een comfortabele armstoel beluistert. Neen, Messiaen had iets anders voor ogen wanneer hij deze compositie als ‘symfonische meditatie’ bestempelde.
Muziek die niet rond zichzelf blijft cirkelen, maar doorverwijst naar iets wat buiten haar reikwijdte ligt. Muziek die de luisteraar niet tot navelstaarderij aanzet, maar hem of haar juist buiten de besloten cirkel van het eigen perspectief brengt. Muziek die met alle middelen waarover ze beschikt spreekbuis wil zijn van een boodschap van verlossing. Kortom, muziek die aanzet tot meditatie en overweging.
‘Les offrandes oubliées’ neemt de luisteraar mee in een meditatie in drie etappes, die elk een ander muzikaal karakter hebben. Ook al gaat het om instrumentale muziek, zonder gezongen tekst dus, toch voorzag Messiaen in de partituur een titel en een korte commentaar bij elk van de drie onderdelen. Het zijn waardevolle wegwijzers voor een vruchtbare luisterervaring. Het eerste segment, getiteld ‘Het Kruis’, nodigt de luisteraar uit tot een soort ignatiaanse plaatsvoorstelling: met de smartelijke weeklacht van de strijkers schildert Messiaen een aangrijpende Golgotha-scène. Zo luidt zijn commentaar in de partituur:
De handen uitgestrekt, bedroefd tot stervens toe, op de boom van het Kruis plengt Gij uw bloed. Gij bemint ons, lieve Heer, wij vergeten dit zomaar.
De muziek lijkt niet alleen een klacht te zijn over Jezus’ onschuldige bloed, maar meer nog over het feit dat wij vaak zomaar voorbij leven aan de liefde die zich zo majesteitelijk kan wegschenken. Zonde.
Dat is meteen de titel van de tweede etappe. Na amper drie minuten wordt de traag voorbijtrekkende stroom klanken als het ware aangestoken door de gifangel van de slang. De grote trom en de schelle trompetten ontketenen een bandeloze en uitputtende koers, met onvoorspelbare accenten die als zwarte mokerslagen op de ziel zijn.
Messiaen: “Gij bemint ons, lieve Heer, wij waren dit vergeten”
In een koortsachtig tempo dendert de muziek maar verder, glanzend aan de oppervlakte maar leeg aan de binnenkant. Alles en iedereen sleurt ze mee in haar maalstroom van onnadenkendheid en onmiddellijkheid.
Raad eens wat Gods antwoord is op deze vergetelheid? Een tweede goddelijk geschenk, naast het kruis: dat van de eucharistie. Opdat wij het nooit meer zouden vergeten. Opdat wij Hem zouden gedenken. In de derde etappe wordt de luisteraar aan tafel genodigd. Het frenetieke tempo wordt drastisch afgeremd, en de zachte strijkers spelen een heilzame zanglijn. Het commentaar van Messiaen in de partituur:
Zie hier de zuivere tafel, de bron van liefde, het gastmaal van de arme, ziehier de Barmhartigheid die het brood van het Leven en van de Liefde aanbiedt. Gij bemint ons, lieve Heer, wij waren dit vergeten.
Twee vergeten geschenken. Veertig dagen tijd om de vergetelheid tegen te gaan en ze ons te herinneren. De muziek van Messiaen zet ons alvast op weg.
