Johan bezocht als botanicus vaak het Amazonewoud (“het mooiste gebied op aarde”). De laatste jaren veranderde de Amazone in rap tempo. Hij zet de drie grootste bedreigingen op een rijtje.

Nu het Amazonewoud “in brand staat”, zijn aller ogen gericht op Brazilië. “In brand staan” is een overdrijving. De overzichtskaarten situeren de grootste concentratie aan branden in het zuidelijke gebied, op hoger gelegen terrein, dat minder moerassig is dan het centrale bassin. Hoger gelegen gebieden zijn interessanter voor de landbouwontginning dan de uitgestrekte woudmoerassen. Daarom is het Amazonewoud in die sectoren het kwetsbaarst.

Het is het mooiste gebied op aarde dat ik ooit mocht aanschouwen

Mijn eerste bezoek in de Peruaanse Amazone in 1990 mondde enkele maanden later uit in een langer verblijf van zes maanden. Later kwam ik er vaak terug. Het is het mooiste gebied op aarde dat ik ooit mocht aanschouwen. Ik had nog het geluk in een vrijwel maagdelijk onontsloten gebied terecht te komen. Het vroeg dagen om er te komen.

Als botanicus wist ik letterlijk en figuurlijk niet wat ik zag: een eindeloze variëteit aan vormen, soorten en kleuren. De ontberingen van een langer verblijf nam ik er graag bij. Maar al vlug maakte ik ook kennis met de drie hoofdproblemen die overal tot op heden een cruciale rol spelen in de Amazone: eigendomsrechten, illegale praktijken, ontsluiting.

1. De eigendomsrechten van de oorspronkelijke bewoners

In het beste geval hebben de vele Amerindiaanse volkeren eigendomsrechten verkregen over hun traditionele landbouw- en jachtgronden. Helaas is dat niet altijd het geval. De beste garantie voor bescherming van het regenwoud is er op de plekken waar de Amerindianen uitgestrekte jachtgebieden bezitten. Maar ook zij kunnen door bevolkingsgroei het delicate evenwicht verstoren, bijvoorbeeld als de jachtdruk vergroot.

Dit geeft problemen als blijkt dat er minerale bodemschatten te vinden zijn

De rechten van de Amerindianen beperken zich tot exclusief oppervlakkig vruchtgebruik en residentieel recht. De ondergrond hoort er niet bij. Dit geeft problemen als blijkt dat er minerale bodemschatten te vinden zijn. Als een regering die minerale vindplaatsen in concessie geeft aan de mijnindustrie, leidt dat soms tot ernstige conflicten. Geweld is nooit ver weg. Ook grote landbouwmagnaten (vooral veetelers en sojaproducenten) zijn de Amerindianen liever kwijt dan rijk. En ze zijn niet vies van het onder druk zetten van de oorspronkelijke bevolking op allerlei legale of illegale manieren.

2. Illegale praktijken

De twee belangrijkste illegale praktijken in het Amazonewoud zijn de illegale kap van hardhout en de Coca-teelt voor de productie van cocaïne. Deze vormen van criminaliteit blijken moeilijk uit te roeien, omdat het om veel geld gaat. Daardoor kunnen ook ambtenaren, politie en leger al te makkelijk in de verleiding komen om een graantje mee te pikken. Zelfs de Amerindianen worden door de drugsbaronnen in de verleiding gebracht om hun jachtgebieden te laten gebruiken voor de coca-teelt, in ruil voor drugsdollars.

Ngo’s en vooral de lokale kerk proberen deze funeste evolutie tegen te werken. Dat doen ze via het creëren van alternatieve landbouwproductie die zich richt op export en via bewustmaking van de bevolking. Vele catechisten, zusters en priesters worden in die strijd bedreigd en soms ook vermoord.

3. Ontsluiting van het Amazonewoud

Het meest dubbelzinnige van wat het Amazonewoud sinds het midden van vorige eeuw overkomt is ontsluiting. Het gebied in de Peruaanse regenwoud dat ik goed ken, zag ik in amper vijftien jaar tijd evolueren van een nauwelijks ontoegankelijk gebied tot een ontwikkelde, ontsloten omgeving met wegen, elementaire nutsvoorzieningen en toegankelijke geneeskunde. Met die weldaden werd één soort ellende verdreven (hoge kindersterfte bijvoorbeeld), maar kwam andere ellende het Amazonewoud binnen. Met de migratie van handelaren, gelukzoekers, Andesboeren, cocatelers en het leger nam de druk op het woud en haar oorspronkelijke bewoners sterk toe. Wil je vandaag de dag nog in het maagdelijke regenwoud komen, dan moet je er diep in doordringen, over akkers en door gedegradeerd bos. Die degradatie zullen de lokale Amerindianen niet kunnen tegenhouden. Voorwaar geen vrolijk vooruitzicht.

Een gigantische internationale uitdaging ligt voor ons

Wat het Amazonewoud kan helpen, is het afbakenen van enorme gebieden als nationale parken, met adequate bescherming. En verder een beleid dat op alle vlak de oorspronkelijke bevolking recht doet, een beleid dat mijnontginning beperkt en strikter reguleert, een landbouwbeleid dat grootschalige veeteelt tegenwerkt en kleinschalige landbouw bevordert en een beleid dat illegale houtkap bestrijdt en regeneratie van de wouden bevordert.

Een gigantische internationale uitdaging ligt voor ons. Gelukkig groeit het besef dat tropische regenwouden van cruciaal belang zijn voor de biodiversiteit en het klimaat op onze planeet, wat het belang van enkele landen ver overstijgt.