Het is pas de eerste keer dat er een jezuïet als paus was. In welke woorden en daden kwam die achtergrond tot leven? Ik geef enkele voorbeelden: Lampedusa, Amazonië, zijn testament en de synodaliteit. 

Lampedusa

Eén van Franciscus’ meest tot de verbeelding sprekende reis was zijn bezoek aan het piepkleine eiland waar grote groepen migranten uit Afrika op doortocht naar Europa aankomen. Het was bovendien zijn eerste bezoek als paus buiten Rome, wat zijn reis extra betekenisvol maakte. Het was meteen duidelijk: mensen in de marge zouden centraal staan in zijn pontificaat. Dit past goed in het kader van twee van de oudste jezuïetencriteria voor het kiezen van werkterreinen: gaan waar de nood het hoogst is en waar er amper andere mensen werkzaam zijn (uit de constituties van de jezuïetenorde).

Amazonië

Eerdere synodes over bepaalde gebieden die onder leiding van de paus stonden, waren bijeengeroepen op basis van werelddeel, bijvoorbeeld Afrika, Azië en Europa. Een synode organiseren over een stroomgebied van een rivier dat verschillende landen omvat, was ongehoord. Nog ongehoorder was dat Franciscus nadrukkelijk een vrijstelling van de celibaatsbelofte van priesters op tafel legde. Door dit te doen in een overlegproces dat over een van de moeilijkst toegankelijke, uitgestrekte en dunst bevolkte streken ter wereld gaat, maakte Franciscus duidelijk dat deze keuze voor hem voortkwam uit de grote en specifieke noden van de gelovigen in deze enorme regio. Op veel plekken zijn er veel te weinig priesters om een regelmatig kerkelijk leven mogelijk te maken.

Het laat zien hoever paus Franciscus bereid was te gaan als het erom ging om gelovigen meer toegang te bieden tot de sacramenten

Deze eventuele vrijstelling van het celibaat zou alleen gelden voor priesters in deze streek. Dit bleek uiteindelijk niet werkbaar, omdat bisschoppen uit Australië en Duitsland ook voor uitzonderingen begonnen te pleiten. Franciscus verzuchtte dat hij niet bekend wilde staan als de paus die het celibaat afschafte. Toch laat dit zien hoever paus Franciscus bereid was te gaan als het erom ging om gelovigen meer toegang te bieden tot de sacramenten. Hoewel vergaand, past deze opening in de missionaire aanpak van de jezuïeten. Zo pleitte aan het einde van de zestiende eeuw de jezuïet Antonio Possevino voor het loslaten van de celibaatseis voor de priesters van de Byzantijnse ritus die zich met Rome wilden verenigen. Zijn inspanningen leidden er mede toe dat deze eenheid ook collectief verankerd werd in de Grieks-katholieke Kerken in Oost-Europa. Dit is een voorbeeld hoe regionale uitzonderingen wel degelijk mogelijk zijn en prima kunnen functioneren.

Testament

De encycliek over het Heilig Hart van Jezus, Dilexit nos, kan beschouwd worden als Franciscus’ testament, omdat het zijn laatste grote onderricht was. De devotie tot Jezus’ Heilig Hart was al in de hele Latijnse ritus van de Katholieke Kerk verankerd met een eigen hoogfeest in de kerkelijke kalender. De jezuïetenorde heeft al sinds de achttiende eeuw een speciale taak om deze devotie te bevorderen. Een encycliek over deze verering past dan ook helemaal bij een paus uit de jezuïetenorde.

Bijgezet worden in de Santa Maria Maggiorebasiliek in plaats van de gangbare St. Pietersbasiliek drukt niet alleen een grote Mariadevotie uit

Franciscus liet ook een testament in strikte zin opmaken. Dit korte document valt op doordat het alleen zijn wens voor een begraafplaats uitdrukt. Bijgezet worden in de Santa Maria Maggiorebasiliek in plaats van de gangbare St. Pietersbasiliek drukt niet alleen een grote Mariadevotie uit. Het was Franciscus ook specifiek te doen om de oeroude icoon van Salus populi Romani, die hij eerder al liet schoonmaken. Deze icoon was niet alleen de favoriete icoon van de paus. Eeuwen geleden werd zij ook veel gereproduceerd en verspreid door de eerste generaties jezuïeten, tot in Ethiopië toe.

Synodaliteit

Maar de grootste nalatenschap van paus Franciscus is wellicht de synodaliteit. Dit is een bestuurscultuur waarin wederzijds luisteren centraal staat. Ook dit is geworteld in de jezuïetentraditie: de gelofte van gehoorzaamheid wordt door jezuïeten toegepast in een context van luisterbereidheid van ondergeschikte èn leidinggevende. Beide partijen spreken vrijuit over wat hen ter harte gaat, zonder druk uit te oefenen. Het is geen democratie, omdat het gericht is op de werkzaamheid van Gods Geest in dit proces. Het activeert deelnemers al voordat de uiteindelijke beslissing door de leidinggevende is genomen.  Hoewel het een tijdrovend proces is, zijn de eenmaal genomen beslissingen meestal dieper doordacht en bezitten ze meer draagvlak. Het is bovenal een erkenning dat God aanwezig is in iedereen die zich door Christus laat leiden, wie het ook is.