webmagazine van de jezuïeten over geloof, spiritualiteit en samenleving
webmagazine van de jezuïeten over geloof, spiritualiteit en samenleving
Europa is in oorlog, de wereld is in oorlog, en wij moeten nadenken over de wereld daarna. Zijn er nog eenmakende krachten? Tomáš Halík ziet in de routekaart van paus Franciscus een inspirerende geestelijke kracht voor de genezing van de wereld.
De profetische woorden van paus Franciscus zijn dit jaar uitgekomen: we leven niet alleen in een tijdperk van verandering, maar in een tijdperk dat verandert. Paus Franciscus heeft lang over onze tijd gesproken als over een “piëteitloze derde wereldoorlog”. Nu spreekt zelfs de woordvoerder van Vladimir Poetin over het feit dat de Derde Wereldoorlog is begonnen.
Een nieuwe geopolitieke kaart van de wereld krijgt vorm, een nieuwe wereldorde, een nieuw moreel klimaat in de internationale politieke, economische en culturele betrekkingen. Een nieuw hoofdstuk in de geschiedenis is begonnen.
Sinds het begin van dit millennium is de westerse democratische orde onderworpen aan een reeks steeds moeilijkere tests van haar veerkracht, duurzaamheid en geloofwaardigheid: de terroristische aanslagen van 11 september, de financiële crisis, Brexit, de populistische regering van Donald Trump, de wereldwijde pandemie van het coronavirus – en nu de Russische agressie tegen Oekraïne, die de cynische vernietiging betekent van het systeem van internationaal recht dat in de decennia na de Tweede Wereldoorlog tot stand is gekomen.
De wereld zal niet terugkeren naar de vorm die hij had aan het begin van dit jaar
De blindheid en naïviteit van Europese politici, die zich tot nu toe alleen door economische belangen lieten leiden, heeft ertoe bijgedragen dat Rusland is uitgegroeid tot een terroristische staat. Rusland heeft zichzelf buiten de beschaafde wereld geplaatst met de bezetting van de Krim en de huidige genocide in Oekraïne. Nu chanteert en bedreigt het die wereld. We weten nog niet hoe het internationale isolement, de armoede en de vernedering de Russische samenleving zullen beïnvloeden. We weten niet of het een zwakke democratische oppositie zal aanmoedigen of, integendeel, een fanatieke nationalistisch-fascistische beweging zal doen ontwaken, zoals in Duitsland gebeurde na de Eerste Wereldoorlog. Het enige dat zeker is, is dat zelfs na het einde van de oorlog in Oekraïne, de wereld niet zal terugkeren naar de vorm die hij had aan het begin van dit jaar.
Als het Westen Oekraïne nu niet voldoende wil of kan helpen om de Russische agressie te stoppen en zijn nationale onafhankelijkheid te verdedigen, als het Westen Oekraïne opoffert op basis van de valse illusie dat dit de wereldvrede zal redden – zoals gebeurde met Tsjecho-Slowakije op de drempel van de Tweede Wereldoorlog – dan zal dit niet alleen een aanmoediging zijn voor verdere Russische expansie, maar voor alle dictators en agressors overal ter wereld.
Poetin is zo gebrand op de overgave van Oekraïne, omdat hij weet dat dit de zwakte van het Westen aan de hele wereld zou tonen en een feitelijke overgave zou betekenen van het hele systeem van liberale democratie. Dit systeem staat of valt immers met het kapitaal aan vertrouwen dat de mensen stellen in de doeltreffendheid van democratische instellingen; dit vertrouwen is reeds geschokt, en elke verdere verzwakking zou fatale gevolgen kunnen hebben.
Vladimir Poetin is er – tegen zijn wil – in geslaagd van Oekraïne een vastberaden en verenigde politieke natie te maken die het begrip “bij Europa horen” niet slechts als een goedkope retorische frase beschouwt, maar als een waarde waarvoor duizenden mensen hun leven opofferen. Oekraïne ondertekent zijn verzoek om toetreding tot de Europese Unie met zijn bloed. Oekraïne is nu ‘Europeser’ dan veel van de zogenaamde kernlanden van Europa.
De war on terror moest ook een strijd van ideeën zijn
De heer Poetin is er – tegen zijn wil – ook in geslaagd het Westen enigszins te verenigen. De moeilijke taak blijft echter voor het Westen om zijn eenheid tegen een gemeenschappelijke vijand om te zetten in een diepere, positieve eenheid. Om het proces van Europese integratie in een democratische geest voort te zetten – hetgeen niet alleen wenselijk maar ook noodzakelijk is – moet een Europese demos gestalte krijgen, een gemeenschap van waarden waarvoor wij bereid zijn heel wat op te offeren. Dit is een culturele, morele en spirituele taak.
De oorlog van vandaag in Oekraïne leert de hele wereld een waardevolle les: zelfs de plannen van een nucleaire supermacht kunnen mislukken als er moed en morele kracht tegenover staan en als ze worden gemobiliseerd door leiders met persoonlijke geloofwaardigheid, de bereidheid tot extreme zelfopoffering en de gave om overtuigend te communiceren. Heeft het Westen vandaag de dag een politiek leider die morele kracht kan mobiliseren zoals Volodymyr Zelensky?
Na 11 september benadrukte de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Madeleine Albright dat de “war on terror” niet alleen een oorlog van wapens kon zijn; het moest ook een strijd van ideeën zijn.
Welk spiritueel potentieel heeft de seculiere westerse samenleving?
De seculiere samenleving heeft de kracht van religieuze taal, symbolen en rituelen onderschat. Seculiere taal is vaak niet in staat om in crisissituaties sterke emoties over te brengen. Als gevolg daarvan verschijnen er spontaan religieuze termen in de taal van politici – zelfs van politici die zeer ver af staan van persoonlijk geloof en religieuze ethiek – omdat zij suggestieve beelden oproepen uit het collectieve onbewuste van de samenleving.
Maar religieuze taal, symbolen en rituelen kunnen zowel op constructieve als op destructieve wijze worden gebruikt. Islamitische extremisten zijn erin geslaagd het potentieel van religieuze energie voor hun eigen doeleinden aan te wenden. Welk spiritueel potentieel heeft de seculiere westerse samenleving? Welke rol kan het christendom in het Westen spelen? Zijn de christelijke kerken voldoende hersteld van de onthullingen van de seksueel misbruikcrisis, de pandemie en de laatste golf van secularisatie (of, beter gezegd, ontkerkelijking) van de westerse samenlevingen?
Uit de ervaringen van theologen aan het front van de Eerste Wereldoorlog, zoals Pierre Teilhard de Chardin SJ en Paul Tillich, is een nieuwe theologie ontstaan, een nieuwe opvatting van God en van de relatie tussen God en de wereld. Zal er uit deze oorlog een nieuwe geestelijke energie voortkomen, met nieuwe inspirerende visies voor de toekomstige vorm van de wereld?
Het lijkt erop dat we opnieuw de vraag moeten stellen naar de relatie tussen politiek en religie. Sommige dictators en leiders van autoritaire regimes gebruiken religie opzettelijk als politiek instrument. Toen Stalin besefte dat de volkeren van het Sovjetrijk (vooral Oekraïne) niet klaar waren om voor het communisme te vechten toen Hitlers troepen binnenvielen, herdefinieerde hij het conflict als de “Grote Patriottische Oorlog”, waarin orthodoxe priesters, met iconen in de hand, aan het hoofd van de troepen van het Rode Leger marcheerden.
Poetin als de nieuwe keizer Constantijn die het christendom zal redden
Poetin, een groot bewonderaar van Stalin, heeft ook ingezien dat het “Grotere Rusland” dat hij nastreeft een spirituele stimulans nodig heeft, en daarom probeert hij de Russisch-orthodoxe kerk te instrumentaliseren. Sommige leiders van de kerk zijn voormalige KGB-collega’s van Poetin. De Russische propaganda-industrie richt zich specifiek op conservatieve christenen die de heer Poetin genegen zijn, en probeert hem af te schilderen als de nieuwe keizer Constantijn die het christendom zal redden van de corrosieve invloed van het protestantisme en het westerse liberalisme.
Ondertussen hebben Viktor Orbán van Hongarije en sommige leiders van Polen zichzelf ook afgeschilderd als redders van de christelijke cultuur in hun kritiek op de Europese Unie. In zijn rol als premier verkondigt (en implementeert) de heer Orbán een model van “niet-liberale democratie” dat dicht bij de “geleide democratie” van de heer Poetin staat; in werkelijkheid is het een dekmantel voor een autoritaire staat.
In Polen heeft de alliantie van populistisch-nationalistische politici met bepaalde kringen in de kerkleiding – samen met de onthulling van een schokkend niveau van seksueel, psychologisch en spiritueel misbruik door geestelijken – geleid tot het huidige dramatische verlies van vertrouwen in de kerk, vooral onder de jongere generatie. Deze alliantie tussen conservatief christendom en nationalisme schaadt de kerk veel meer dan wat een halve eeuw van communistische vervolging heeft gedaan; Polen ondergaat thans het snelste proces van secularisatie in Europa.
Is er een vorm van christendom in de wereld van vandaag die een bron van morele inspiratie zou kunnen zijn voor een cultuur van vrijheid en democratie? We moeten zoeken naar een vorm die geen nostalgische imitatie van het verleden is, maar een vorm die respecteert dat onze wereld in religieus of cultureel opzicht niet monochroom is, en dat ook nooit zal worden, maar integendeel radicaal pluralistisch is.
Vandaag bevindt deze vorm van christendom zich in een ernstige crisis.
Het begrip religie (religio) is etymologisch afgeleid van het Latijnse werkwoord religare, herenigen. Religie werd gezien als een integrerende kracht in de samenleving. Deze rol werd grotendeels vervuld door het premoderne christendom binnen de middeleeuwse Christianitas. Maar dat hoofdstuk in de geschiedenis van het christendom is al lang voorbij. Het werd gevolgd door het tijdperk van de moderniteit, waarin het christendom slechts een van de vele wereldbeschouwingen werd. Het christendom werd toen beschouwd als een godsdienst die verdeeld was in verschillende denominaties, vertegenwoordigd door verschillende kerken. Vandaag bevindt deze vorm van christendom zich in een ernstige crisis.
De relatie tussen religie en politiek is tot nu toe vooral gezien als een relatie tussen kerk en staat. In de loop van de globalisering verloren de kerken echter hun monopolie op de godsdienst en de natiestaten hun monopolie op de politiek. De voornaamste concurrent van de georganiseerde godsdienst is thans niet het atheïsme of het seculier humanisme, maar de niet-kerkelijke spiritualiteit enerzijds en de godsdienst als politieke ideologie anderzijds. In de loop van de secularisatie is religie niet verdwenen, maar heeft zij een ingrijpende gedaanteverandering ondergaan. Haar rol in de samenleving en in het leven van de mensen is aan het veranderen.
De rol van religie als integrerende kracht van de samenleving is in het globaliseringsproces van de late moderniteit overgenomen door andere sociale verschijnselen, met name door de wereldmarkt voor goederen en informatie (met inbegrip van de massamedia). Vandaag ondergaat het globaliseringsproces, samen met de bestaande politieke en economische orde, ingrijpende omwentelingen en veranderingen. Er is geen wereldwijde eenmakende kracht. Indien de huidige eenheid van het Westen alleen gebaseerd zou zijn op verdediging tegen Rusland, zou zij geen stand houden. Evenzo kunnen we, als we het proces van mondiale eenwording willen voortzetten, niet alleen vertrouwen op de economische aspecten van de mondialisering. De genezing van de wereld veronderstelt een inspirerende geestelijke kracht.
Paus Franciscus bracht een visie van de kerk als een “veldhospitaal” naar voren. Zo’n kerk blijft niet in “schitterende isolatie” van de hedendaagse wereld, noch voert zij a priori verloren “cultuuroorlogen” binnen die wereld. Als de kerk een veldhospitaal wil zijn, dan veronderstelt haar therapeutisch ambt ook het vermogen om op deskundige wijze een diagnose te stellen van de toestand van onze wereld.
Een aanvulling die een contemplatieve benadering van onze wereld biedt
Ik vermoed dat religie in de toekomst meer zal lijken op de betekenis van het werkwoord re-legere, opnieuw lezen. Zij zal een herbronning bieden, een nieuwe hermeneutiek: een vermogen tot geestelijk lezen en een diepere interpretatie van zowel haar eigen bronnen (in het geval van het christendom is dat de Bijbel en de traditie) als de tekenen des tijds.
De opvattingen van de media, politici en economen hebben zo’n aanvulling nodig, een aanvulling die een contemplatieve benadering van onze wereld biedt. Ik zie waardevolle inspiratie voor vandaag en morgen in de sociale leer van paus Franciscus. Ik ben ervan overtuigd dat de encycliek Fratelli Tutti van paus Franciscus (met inbegrip van de hoofdstukken over de nieuwe cultuur van de politiek) voor de 21e eeuw eenzelfde relevantie kan hebben als de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens voor de 20e eeuw had.
Vandaag zie ik de oproep van paus Franciscus om de kerk te veranderen – van een star klerikaal instituut in een dynamische gemeenschappelijke reis – als parallel aan andere perioden van verandering in de kerk en de seculiere wereld. Zoals de democratisering van de kerk tijdens de Reformatie ooit heeft bijgedragen aan de democratisering van de samenleving, zo kan het principe van de synodaliteit (syn-hodos, gemeenschappelijke weg) een inspiratiebron zijn, niet alleen voor de katholieke kerk om openheid te beoefenen voor oecumenische, interreligieuze en interculturele samenwerking, maar ook voor een politieke cultuur van coëxistentie in een pluralistische wereld.
Nu is de wereld in oorlog, maar we moeten nadenken over de wereld na de oorlog. Wij mogen geen oude fouten herhalen en de geestelijke energie van de wereldgodsdiensten niet onderschatten.
Bedreigd door de gevaarlijke tumoren van nationalisme, populisme en fundamentalisme
In de loop van de geschiedenis is Europa de moeder geweest van revoluties en hervormingen, het brandpunt van wereldoorlogen en het proces van globalisering. Europa is de oorsprong geweest van vele culturele, wetenschappelijke, economische en technologische ontwikkelingen die zich over de hele wereld hebben verspreid en belangrijke lichte en donkere sporen in de wereldgeschiedenis hebben achtergelaten. Vandaag wordt de droom van een verenigd Europa dat met beide longen ademt, Oost en West, in die beide longen bedreigd door de gevaarlijke tumoren van nationalisme, populisme en fundamentalisme. Het therapeutische, niet het destructieve, potentieel van religie moet worden ontwikkeld. Een tijd van crisis is altijd ook een tijd van nieuwe uitdagingen en kansen.
Dit essay werd gepubliceerd op 18 mei 2022 in jezuïetentijdschrift America. Vertaling door Ben Frie SJ.
Afbeelding: paus Franciscus, © Mazur/catholicnews.org.uk
