Toen de zondebok werd ‘geïntroduceerd’, zou het Joodse volk echt gedacht hebben dat het bokje de schuldige was en dus moest verdwijnen?

Het zit in de trukendoos van ons mensen: het aanwijzen van een zondebok. Een leider die zijn macht wil versterken of in tegenspoed wil behouden, kiest een zondebok: een groep mensen die aangewezen wordt als de drager van het kwaad, als de bron van de onrust en de oorzaak van alle problemen. 

Uiteindelijk gaat het nauwelijks om de schuld van de zondebok, maar om de eigen zonde

We komen ze nu ook overal tegen, deze zondebokken. Het kunnen de boeren zijn of de dove machthebbers in Den Haag, Europa of de parlementariërs in Westminster, de Koerden of de Palestijnen, de moslims of de christenen, de Jezidi’s of de sjiieten, Iran of Amerika, de vrije pers of de Gülenbeweging. Dichtbij en ver weg, individuen of hele bevolkingsgroepen: zondebokken zie je overal. 

De schuld gaat van hoofd naar hoofd

Het aanwijzen van een zondebok lijkt een algemeen geaccepteerd beginsel in de strijd om de macht: het kan een minister zijn die weigert naar de boeren te luisteren, de Europese Unie die het streven van het Verenigd Koninkrijk dwars zit, de Catalaanse leiders die de glorie van Spanje bedreigen of bisschoppen die de oorzaak zijn geweest van het verval van de kerk. De schuld voor de problemen wordt telkens geschoven op het hoofd van een ander.

Extra pijnlijk wordt het wanneer hiervoor religieuze argumenten worden gehanteerd. We hebben gezien hoe dat geleid heeft tot de stigmatisering van de Joden in Europa en de pretenties en handelwijze van de Islamitische Staat. Terecht reageren moslims en andere gelovigen geschokt als onder de zwarte vlag van de Islamitische Staat met daarop de naam van God wordt gestreden en gemoord.

Heel navrant wordt het als zondebokken met moreel of fysiek geweld worden geconfronteerd of er zelfs een bloedige oorlog tegen hen wordt ontketend. 

De zondebok op de Grote Verzoendag

Uiteindelijk gaat het nauwelijks om de schuld van de zondebok, maar om de eigen zonde, de eigen schuld, het zelf zoeken naar en bestendigen van macht.

Het verhaal in Leviticus over de zondebok kan ons de ogen weer openen voor de realiteit achter deze politieke kunstgreep.

Het is niet de zondebok die de misdaden heeft begaan

Daarin was de zondebok onderdeel van het ritueel van de Grote Verzoendag, dat wordt beschreven in het zestiende hoofdstuk. De hogepriester legt hierbij zijn handen op de kop van een bok en somt de misdaden van de gemeenschap op. Hij draagt deze als het ware over aan de bok. Dan wordt de bok weggebracht, de woestijn in; symbolisch de misdaden van de hele gemeenschap wegdragend. Het is niet de zondebok die de misdaden heeft begaan, hij wordt er enkel mee opgezadeld en ervoor de woestijn in gestuurd.

Niet dat onze moderne zondebokken altijd schuldeloos zijn, maar ook hier ligt de grote schuld bij de machthebber of de gemeenschap die het eigen falen wil maskeren. Elke keer dat we zien hoe er een zondebok wordt aangewezen, moeten we die aanwijzing in omgekeerde richting volgen en allereerst kritisch kijken naar de daden en de schijnheiligheid van de betreffende leiders.