Kunstenaar Angela Manno schrijft iconen, maar niet van Jezus of van heiligen. Met afbeeldingen van bedreigde flora en fauna eert ze de schepping. Voor Jim McDermott SJ opent het een perspectief in het klimaatgesprek.

Onlangs stuitte ik op een aparte benadering van klimaatverandering. In plaats van de nadruk te leggen op catastrofe of vernietiging, werd de nadruk gelegd op schoonheid.

De kunstenares Angela Manno had een jaar lang de traditionele Russisch-Byzantijnse iconografie bestudeerd en beoefend, toen ze zich begon te realiseren dat er iets ontbrak. “Ik begon me beperkt te voelen door de antropocentrische focus van de afbeeldingen”, legde ze uit in een interview met America. “De natuur werd gedegradeerd tot de achtergrond van het menselijk/duivels drama. Ik voelde de behoefte om de canon uit te breiden.”

Angela Manno wordt alom geprezen, ook door het Vaticaan

En daarom begon zij iconen in Russisch-Byzantijnse stijl te maken van bedreigde planten- en diersoorten. Ze zijn echt buitengewoon: waterdieren zwemmen over de rand; vogels en insecten grijpen naar bloemen; een roze flamingo krult zich beschermend op. Bij elk werk ligt de nadruk op een realistische weergave van het dier, met oog voor details die we anders misschien zouden missen. We zijn zo dicht bij de honingbij dat we de kristallijne randen van zijn vleugels kunnen zien, de kinderlijke onschuld van zijn samengestelde oog.

Het werk van Angela Manno wordt alom geprezen, ook door het Vaticaan, dat haar opdracht gaf voor een videomeditatie met haar iconen voor de zevende verjaardag van Laudato Si’. In museumexposities wordt een serie van haar iconen meestal naast elkaar langs een muur getoond, elk van 22,5 bij 17,5 cm, met het dier of de plant ingelijst binnen de icoon met een halfronde bovenkant.

Hun heiligheid kunnen aanvoelen

Van een afstand doen ze zo denken aan de kruisweg, maar er zit geen gevoel van gevaar of angst in de afbeeldingen, geen onderliggend gevoel dat we grafschriften voorgeschoteld krijgen. De monarchvlinder wordt omlijst door de zon – een slimme variant op het iconische bladgoud dat in de iconografie wordt gebruikt – met een hemelsblauwe achtergrond waardoor hij echt opvalt. De smaragdgroene vacht van de Mexicaanse blauwkapkolibrie glinstert als een maliënkolder terwijl hij naar nectar in nabijgelegen bloemen reikt, zijn lichaam hangend in de lucht. De keizerspinguïn kijkt neer op een kuiken wiens kop omhoog reikt in de hoop te worden gevoed. Dit zijn dieren gevangen in een moment van hun leven.

We kennen lectio divina, dit is visio divina.

 “Ik wilde elk van hen omhoog brengen,” legt Angela Manno uit, “zodat we hun heiligheid kunnen aanvoelen.” Ze ziet haar iconen als een uitnodiging tot gebed. “Ze zijn bedoeld om over na te denken,” zei ze. “In de Orthodoxe Kerk zijn iconen bedoeld om naar te kijken. We kennen lectio divina, dit is visio divina.” 

Mediteren zoals bij het kruis of een heiligenbeeld

Op haar website presenteert zij 21 iconen om te bekijken. Om eens echt stil te staan bij de klimaatverandering, kunt u ze een voor een bekijken, net zoals we doen voor het kruis of voor een heiligenbeeld. Als ik vijf minuten in stilte zit voor de nautilus met haar schelp, die al 500 miljoen jaar bestaat, of de candy darter, een klein zoetwatervisje uit Virginia met kleuren als in een circus, wat valt me dan op? Wat voel ik?

Of we kunnen de negen minuten durende video bekijken die mevrouw Manno maakte voor het Vaticaan, waarin ze haar iconen combineert met muziek en een verhaal over elk van de betrokken soorten. Nogmaals, wat valt me op terwijl ik kijk? Wat valt me op? Wat voel ik?

Met uitsterven bedreigt

Mevrouw Manno hoopt dat haar iconen tot actie zullen oproepen. In sommige tentoonstellingen en in haar video geeft ze naast de icoon een korte beschrijving van de huidige status van de levensvorm die ze schildert: de keizerspinguïn is een van de zeventien soorten pinguïns, die allemaal bedreigd zijn, en hoe de krill waarvan ze voor hun voedsel afhankelijk zijn ook met uitsterven wordt bedreigd. “Het creëert een creatieve spanning”, legde mevrouw Manno uit, “een soort dissonantie” waarvan ze hoopt dat die op mensen inwerkt. “Denk maar aan iets in muzikale compositie, of als je gewoon twee uiteinden van een elastiekje vasthoudt: spanning wil resolutie. Het legt de verantwoordelijkheid bij de kijker.”

Praten over de problemen of de crisis blust mijn geest alleen maar uit

Ik weet niet zeker hoe we gaan van waar we nu zijn naar waar we moeten zijn als het gaat om klimaatverandering. En soms vind ik dat de directe aanpak – praten over de problemen of de crisis – mijn geest alleen maar uitblust. Maar als ik naar de iconen van Angela Manno kijk, voel ik me als de apostel Thomas die naar de opgestane Jezus kijkt. Ik wil uitroepen in verwondering zoals hij deed: “Mijn Heer en mijn God!”