In zijn roman Kolkhoze schetst Emmanuel Carrère een indringend en onverbloemd portret van zijn moeder, de historica Hélène Carrère d’Encausse. Op een boeiende wijze vermengt Carrère de intimiteit van een familiegeschiedenis met de grote bewegingen van de wereldgeschiedenis.

Het boek is een persoonlijke hommage en een scherpe reflectie op de Russische en Europese geschiedenis van de twintigste en eenentwintigste eeuw. Het opent met het eerbetoon aan Carrères moeder in Parijs bij Les Invalides, op 3 oktober 2023. In zijn toespraak noemt president Emmanuel Macron haar “het kind van arme emigranten dat op vijfjarige leeftijd Frans leerde en de belichaming werd van de Franse Republiek en haar taal”. Een uitzonderlijke vrouw, intellectueel briljant, lid van de Académie française, en tegelijk iemand met een complex karakter: veeleisend, ambitieus, soms hard en ongenaakbaar, maar ook gepassioneerd en loyaal.

Kolkhoze is een zoektocht naar identiteit, erfgoed en waarheid

Na haar overlijden ontdekt haar zoon dat zijn vader, die enkele maanden later van verdriet stierf, jarenlang in stilte haar familiegeschiedenis had gereconstrueerd: dikke mappen vol genealogieën, biografieën en portretten van een afstamming die teruggaat tot de Georgische en Russische aristocratie. Die ontdekking wordt het uitgangspunt voor het boek: een zoektocht naar identiteit, erfgoed en waarheid, waarin Carrère – kind van een Franse vader en een Russische moeder – zichzelf bevraagt over wat hij van zijn ouders heeft geërfd, en over wat geschiedenis met een mens doet.

Familie

De titel Kolkhoze verwijst zowel naar een intiem gezinsritueel – de kinderen die hun matrassen bij hun moeder in de kamer legden om “kolchoz (collectieve boerderij) te spelen” – als naar het collectieve ideaal van de Sovjetmaatschappij. Daarmee wordt het een dubbel symbool: van warmte en verbondenheid, maar ook van onderwerping en afhankelijkheid.

Naast het familiale aspect (soms wat langdradig) ontplooit Carrère een dan weer fascinerende brede historische en politieke visie. De roman bestrijkt een eeuw Russische geschiedenis, van de val van het tsaristische rijk tot de huidige oorlog in Oekraïne. Hélène Carrère d’Encausse was een van de scherpste kenners van de Sovjet-Unie: zij voorspelde al in de jaren zeventig het uiteenvallen van het rijk, dat volgens haar een “kolos op lemen voeten” was. Toch toont haar zoon hoe de droom van hervorming en modernisering – van perestrojka tot Jeltsin – uiteindelijk heeft geleid tot een nieuw autoritair systeem onder Poetin.

Russen en de macht

Carrère legt daarbij impliciet de vinger op de zere plek van de Europese actualiteit. Zijn roman nodigt de lezer uit om de lange continuïteit te zien in de Russische machtsuitoefening: van tsaristisch expansionisme over Sovjet-imperialisme tot de hedendaagse ambities van het Poetin-regime. Hij toont hoe het Russische zelfbeeld – het idee van een uitverkoren natie, bedreigd door het Westen – diep verankerd is in de geschiedenis en het collectieve bewustzijn. Daarmee biedt Kolkhoze ook inzicht in de drijfveren van de huidige oorlog in Oekraïne en de spanningen tussen Rusland en Europa.

Wat het boek bijzonder maakt, is dat Carrère die politieke en historische lagen laat resoneren in de intieme sfeer van een familie. Zijn moeder belichaamt de tragiek van velen uit de Russische diaspora: verscheurd tussen heimwee en verraad, intellectuele fascinatie en morele distantie. In haar bewondering voor de Russische cultuur klonk soms een onbedoelde blindheid voor de mechanismen van macht. Carrère toont haar zonder oordeel, maar met tederheid én lucide ironie.

‘Mon prêtre’

In haar laatste dagen verblijft Hélène Carrère d’Encausse in het “Maison Jeanne-Garnier”, een Parijse instelling die palliatieve zorg combineert met menselijke nabijheid en spirituele begeleiding. Ze weet dat het einde nadert en ontvangt er haar priester – “mon prêtre”, zegt ze. Het is Benoist de Sinety, pastoor van Saint-Germain-des-Prés, waar ze regelmatig naar de mis ging. Geen grootse woorden, enkel vertrouwen, een gesprek tussen twee mensen die elkaar verstaan voorbij geloof en leer. Voor deze orthodoxe gelovige vrouw is dat gesprek en de communie een afscheidsgebaar van vrede – eenvoudig, menselijk, en precies in die eenvoud ontroerend.

Wie het verleden van Rusland wil begrijpen, moet bereid zijn de kronkels, contradicties en kwetsuren van dat verleden onder ogen te zien

Kolkhose is daarmee tegelijk een familieverhaal, een Europese kroniek en een spiegel van onze tijd. Het boek biedt niet alleen een monument van bijna een piëteit van een zoon voor zijn moeder, maar ook een les in historische waakzaamheid: wie het verleden van Rusland wil begrijpen, moet bereid zijn de kronkels, contradicties en kwetsuren van dat verleden onder ogen te zien.

Met zijn droge humor, ironische toon en gevoel voor historische kronkels maakt Carrère van dit eerbetoon een roman die warm, leerzaam én geestig is.

Kolkhoze , Emmanuel Carrère, éd. P.O.L. 2025 (verschijnt later in Nl versie bij uitgeverij de Bezige Bij)