Wat is ubuntu? Desmond Tutu stelt: waar apartheid volken trachtte te scheiden, wil ubuntu hen verenigen. “Als we iemand willen prijzen, dan zeggen we: die heeft ubuntu.”

Filosofen, antropologen, sociologen zien in onze maatschappij nadelen van het belang dat gehecht wordt aan het individu. Zoekend naar mogelijke alternatieven vonden zij ubuntu, een waardensysteem dat wint aan betekenis voor het Westen. Maar wat is het precies? Ignis vroeg het aan de Zuid-Afrikaanse jezuïet Matthew Charlesworth en aan de Duitse jezuïet Matthias Kramm, gespecialiseerd in de ethiek van de ontwikkelingssamenwerking. Zij geven het volgende beeld.

Wat is ubuntu?

Ubuntu betekent in Bantu-talen letterlijk ‘persoon’. In Zuid-Afrika is het erkend als een belangrijke basis voor gerechtshandelingen waar het relaties betreft tussen een individu en de gemeenschap. Als zodanig is het een sleutelbegrip in Afrikaanse gemeenschappen. Ubuntu is een waardensysteem dat samenlevingen in een groot deel van het Afrikaans continent reguleert. Het gaat hier niet om aangeboren waarden, maar om geleidelijk verworven waarden. Ze worden in een mondelinge traditie overgeleverd in fabels, spreuken, mythen en verhalen. 

Het ik en wij zijn verbonden. Ik ben omdat wij zijn

Ubuntu is vooral een culturele traditie van gemeenschappen in zuidelijk Afrika. Ubuntu is een poging om die traditie te typeren met drie belangrijke elementen: 

1. Relaties maken deel uit van onze identiteit. Het ik en wij zijn verbonden. Ik ben omdat wij zijn. 
2. Voorouders, over generaties heen, waren er niet alleen in het verleden maar verbinden ons ook naar de toekomst toe.
3. Verbinding beleef je niet alleen met de medemens maar ook met de omgeving, de aarde, de natuur, het landschap dat je omringt. De mens gebruikt de natuur in deze visie niet alleen om winst te maken, maar ziet de natuur eerder als een medemens in persoon die aandacht vraagt en respect verlangt, en dan ook iets teruggeeft: voedsel, een thuis. De manier waarop ubuntu omgaat met het milieu kon wel eens een inspirerend alternatief zijn voor de Westerse leefstijl, vooral in tijden van klimaatverandering.

Desmond Tutu

Ubuntu staat voor de morele kwaliteit van een persoon. De Anglicaanse aartsbisschop emeritus Desmond Tutu hechtte er ook een theologische betekenis aan. “Als we iemand willen prijzen, dan zeggen we: die heeft ubuntu.” Aardige, zorgzame, meelevende mensen worden dan bedoeld; die delen wat ze hebben vanuit het besef van diepe verbondenheid tussen mensen.

De menselijke persoon leeft in relatie, niet alleen met God, maar met heel de schepping

Tutu noteert daarbij dat een persoon in de Afrikaanse levensbeschouwing niet zozeer een onafhankelijk, solitair wezen is. Veeleer is een persoon menselijk doordat hij tot ontwikkeling is gekomen in gemeenschap met andere personen: zijn is delen, dat is het summum bonum. De menselijke persoon leeft in relatie, niet alleen met God, maar met heel de schepping. Voor de Afrikaan horen daar ook de voorouders bij, met wie nog steeds gemeenschap wordt gevoeld.  

Onze menselijkheid is verwikkeld

Tutu argumenteert dat waar apartheid volken trachtte te scheiden, ubuntu hen wil verenigen. Dat doet ubuntu door te zorgen voor kwetsbare relaties die tonen hoe onze menselijkheid is verwikkeld in de menselijkheid van anderen. Ubuntu kent geen competitie. Als je leeft in goede relaties in een theologisch Ubuntu, is dat geen ontkenning van individualiteit. Het bouwt een gemeenschap door het besef van wederzijdse afhankelijkheid. Ubuntu-theologie gaat over het bereiken van volledige afhankelijkheid van God en de naaste, zodanig dat de menselijke identiteit daarin wordt gevonden.

Wat kunnen wij ervan leren in het Westen? Relaties zijn bij ons vaak instrumenteel: ik ben deel van een vriendengroep omdat die mij steunt. Ubuntu zegt: dat hoeft niet, relaties maken deel uit van onze identiteit. Als het moeilijk wordt in een vriendengroep, zal iemand met Ubuntu ervoor vechten, en relaties in stand proberen te houden. Het is dus een manier om empathisch te zijn – echt een alternatieve manier om over identiteit na te denken. Individualiteit en relaties worden gezien als vervlochten, verbonden zoals in ubuntu.