webmagazine van de jezuïeten over geloof, spiritualiteit en samenleving
webmagazine van de jezuïeten over geloof, spiritualiteit en samenleving
Johan Verschueren sj woont in Rome en duidt de verkiezing van de nieuwe paus. Vandaag: Johan Verschueren legt de stukjes informatie naast elkaar en ontwaart de puzzel van wat er gebeurde achter de gesloten deuren van het conclaaf dat leidde tot de verkiezing van paus Leo XIV.
Zoals een 80+ kardinaal vertelde: we komen echt wel te weten wat er in het conclaaf gebeurde. De éne kardinaal vertelt dit, de andere dat, en als je alles bij elkaar legt met wat gezond verstand, heb je een vrij getrouwe weergave…
Het gonst natuurlijk, overal. Schandaaltjes of schandalen hoef je niet te zoeken. Naast de overal merkbare opluchting en vreugde om Leo’s uitverkiezing, weten we ondertussen met stelligheid dat heel wat schandaaltjes die de social media trachten te verspreiden volkomen verzonnen zijn, zo onder meer dat Kardinaal Burke tijdens het préconclaaf in de clinch zou gegaan zijn met Kardinaal Tagle. Baarlijke onzin.
Ook de twaalfde speler op het voetbalveld (het volk Gods en de wereld!) had een onuitwisbare impact op dit conclaaf
Wat dan er wel waar is: tijdens het préconclaaf de impact van Paus Franciscus’ conclaaf op de wereldkerk enorm gevoeld werd. Franciscus’ keuze voor de periferie, en het binnenbrengen van tientallen stemmen uit de Global South, en dàt in combinatie met de wereldwijde positieve reacties op Paus Franciscus’ stijl en beleid, bleken onomkeerbaar. De doctrinaire scherpslijpers en eerder traditionele kardinalen die een terugkeer bepleitten – ze waren er wel degelijk – konden er niet tegen op. Een wissel was getrokken. Ook de twaalfde speler op het voetbalveld (het volk Gods en de wereld!) had een onuitwisbare impact op dit conclaaf.
Een kardinaal vertelde me dat de derde stemming afgelopen donderdag een zeer comfortabele meerderheid gaf (ver boven de twee derde) aan kardinaal Prevost. Een andere vertelde me dan weer dat reeds tijdens het préconclaaf de interesse voor Kardinaal Prevost gewekt was. Het CV-boek had dan toch zijn werk gedaan! Hij heeft inderdaad een ideaal profiel voor alles wat men zocht: de lijn van paus Franciscus in combinatie met doctrinaire zekerheid, keuze en aandacht voor de armen, missionaire ingesteldheid en ruime ervaring, administratief talent, veeltaligheid, religieus, Romeinse curie-ervaring (slechts twee jaar, maar toch), staat positief tegenover de synodale weg en het Tweede Vaticaans Concilie, dr. in Kerkelijk Recht, en bovendien is hij naar verluidt zeer aangenaam in de omgang en behoorlijk bescheiden. Zoals kardinaal Dolan uitriep: “He’s a winner!”
He’s a winner!
Nog wat leuke anekdotes: de vertraging met anderhalf uur van de zwarte rook op woensdagavond – de aanvang van het conclaaf – had te maken met taalperikelen (niet iedereen verstaat nog Latijn) en de grote meerderheid had nog nooit een conclaaf meegemaakt. Het bleek ook dat het enige bereikbare toilet op slot was. Ook dat gaf wel wat problemen. Bovendien kregen de kardinalen urenlang geen druppel water te drinken (bewust, om te vermijden dat ze om de haverklap naar het toilet zouden moeten lopen). Enfin de kardinalen waren woensdagavond uitgeput en uitgedroogd.
Paus Leo XIV. Veel sneller dan verwacht. Werkelijk uitstekend nieuws! Het geeft aan dat een grote meerderheid van kardinalen vanaf het begin op zoek was naar een bruggenbouwer. Een echte “Pontifex”, die ze erg snel in de figuur van Robert Prevost vonden en waarin ze alle huidige verwachtingen potentieel ingelost zien: met name het voortzetten van Paus Franciscus’ beleid, mét behoud van doctrinaire vastheid. Een kardinaal vertelde me dat Kardinaal Prevost al in de tweede stemronde van de ochtendsessie slechts enkele stemmen miste. Robert Prevost is heel zijn pastorale en bestuurlijke leven een bruggenbouwer geweest. In een Kerk die dreigde te polariseren tussen conservatieve en liberale strekkingen kwam zijn persoon als keuze en gave van de H. geest aan de Kerk boven drijven. Hier in Rome verwelkomen we hem met grote vreugde en opluchting, omwille van de potentiële capaciteit die LEO XIV heeft om de eenheid van de Kerk te bewaren en toch het dynamische beleid van kerkvernieuwing in de geest van Vat. II voort te zetten.
Hij is de eerste die terug het woord “synodaliteit” in de mond nam, wat geen enkele kardinaal in heel de sede vacante periode in de mond durfde te nemen
Zijn toespraak sprak boekdelen. Ik hoef de hoofdpunten hier niet te herhalen. Niemand valt erover dat hij Amerikaan is; hij sprak overigens geen woord Engels! Maar ik wil wel het volgende onderstrepen: hij is de eerste die terug het woord “synodaliteit” in de mond nam, wat geen enkele kardinaal in heel de sede vacante periode in de mond durfde te nemen. Ik voeg hier een extract toe van zijn toespraak op de laatste synode over synodaliteit. Dit is wat we van hem mogen verwachten over de interne kerkvernieuwing die Paus Franciscus inzette:
“I would like to speak in reference to paragraph 70 of the Instrumentum Laboris, on the responsibility of the bishop, his authority, and the context of the local church which he is called to serve. In addition, the question raised by one of the reports from the English speaking groups is pertinent: How do we balance hierarchical authority and the participation of all in the processes of decision making to decision taking?
Allow me to quote from St. Augustine: “In those of us who have been selected as bishops, two things need to be differentiated: the fact that we are Christians, and the fact that we have been placed in leadership with others. We are Christians for our own sake. We are leaders of others for their sake. Many people will be saved without ever being responsible for others, and their journey is easier because they carry less of a burden. We bishops as individuals will be judged on our Christianity. But, because we have been put in charge of others, we will be judged also on the quality of our stewardship over those we led. People whom God puts in charge of others must not use their authority for their own advantage, but for the good of those they lead. A bishop who just enjoys being the boss and seeks his own honor and looks to his own convenience is feeding himself, not the sheep.” (St. Augustine, sermon 46, 2).
Augustine is speaking in this passage about all those who are called to leadership in the Church, and his words can be applied to anyone who has been given responsibility for others: parents for their children, teachers for their students, etc. The burden of leadership is a great burden for those who lead, because a great deal rides on the kind of leader they choose to be.
So, on the one hand, as members of the Church, we are members of a community in which a hierarchical structure has been established by Christ. However, as the Instrumentum Laboris indicates, the authority and the responsibility is not unconditional. The bishop is called to serve, and to exercise his authority in a way that truly responds to the needs of the people of his particular church.
Since the time of the Second Vatican Council, and more significantly, in the years of the Pontificate of Pope Francis, the Church has been moving from a static institutional model to a dynamic and participatory community in which all members – laity, consecrated men and women, clergy – share responsibility for the mission.
At times, Canon Law has been looked upon as being part of the “static institutional model” of Church. I would like to suggest that this is not an accurate understanding of what Canon Law has to offer. There are numerous cases in which the Code of Canon Law calls for the sharing of responsibility, and on different levels. The Bishop is not to act alone, and he is clearly called to listen to others before making major decisions.
One example is in the Second Book of the Code, on the People of God, where we find clear indications of the necessity to include lay people in the decisions regarding the pastoral activity of a Diocese.
CHAPTER V.
THE PASTORAL COUNCIL
Can. 511 In every diocese and to the extent that pastoral circumstances suggest it, a pastoral council is to be constituted which under the authority of the bishop investigates, considers, and proposes practical conclusions about those things which pertain to pastoral works in the diocese.
Can. 512 §1. A pastoral council consists of members of the Christian faithful who are in full communion with the Catholic Church—clerics, members of institutes of consecrated life, and especially laity—who are designated in a manner determined by the diocesan bishop.
§2. The Christian faithful who are designated to a pastoral council are to be selected in such a way that they truly reflect the entire portion of the people of God which constitutes the diocese, with consideration given to the different areas of the diocese, social conditions and professions, and the role which they have in the apostolate whether individually or joined with others.
One of the challenges that so many people struggle with is not therefore in relation to some kind of restriction found in the norms of the Church, but rather to the unwillingness or inability of some bishops to exercise their authority in a way that truly responds – in a synodal manner – to the needs of their people. Again, listening is fundamental, openness to truly hear what others are saying is an essential element in effective leadership in today’s Church.”
Ondertussen bevestigde me een kardinaal dat de naamkeuze in de eerste plaats geïnspireerd was door Leo XIII die het startschot gaf aan de Sociale Leer van de Kerk, met de encycliek Rerum Novarum. Leuk om weten is ook dat broeder Leo de beste vriend was van Franciscus van Assisi. Paus Leo’s hommage aan Paus Franciscus is eveneens een teken dat hij structurele stabiliteit zal trachten te geven aan de creatieve vernieuwing die zijn voorganger bracht. Tegelijkertijd weten we ook dat hij de vernieuwing niet zal opofferen op het altaar van het liberale denken. Doctrinaire vastheid is met hem gewaarborgd. En hij zal ook de rol van “Hogepriester” niet schuwen. Iets wat traditionalisten wel wat misten bij zijn voorganger. Een mogelijk teken daarvan was het dragen van de rode mozzetta met de pauselijke rode stola toen hij op het balkon verscheen (wat paus Franciscus achterwege liet).
Heerlijke opgewonden hoopvolle sfeer vulde de straten!
Het was gisteren een heel bijzonder moment toen -eigenlijk onverwacht- de witte rook het blijde nieuws aankondigde, gevolgd door klokkengelui over heel de stad. Ik was midden in mijn maandelijkse consult met mijn raadgevers in het Bellarmino-college dat vlakbij het Pantheon ligt. Uiteraard onderbraken we het consult om naar onze Curia te hollen. Heel het oude stadscentrum liep massaal in één richting: recht naar de Sint-Pieter. Het verlamde zowaar het verkeer in de oude binnenstad. Geen wagen kon er nog door. Heerlijke opgewonden hoopvolle sfeer vulde de straten!
Op ons dakterras hadden we een goed zicht op de scène. Velen verzamelden zich daar, medebroeders, vrienden en kennissen. Foto’s nemen van de Sint-Pieter was helaas onmogelijk omdat de zon te laag achter de Sint-Pieter stond en recht in onze gezichten scheen. Toch voeg ik hier één foto toe genomen vanop ons hoogste tuinterras dat al in de schaduw lag. Groot was onze opluchting toen de naam Prevost viel.
Onverwacht laat. Pas om 21:01 exact kwam gisteren de eerste zwarte rook uit de schoorsteen. Na een avondvergadering was ik te voet op weg naar onze Curia Generalizia die zoals u ondertussen weet vlakbij Vaticaanstad ligt. Ik geraakte nauwelijks aan onze ingangspoort, omdat het Sint-Pietersplein massaal leegliep. Ik moest als een zalm tegen de mensenstroom in. Met 50.000 waren ze aan het wachten op de eerste rook. Daarvoor hadden journalisten van onder hun dak-tentjes twee uren moeten volpraten…
(tekst gaat door onder afbeelding)
Het verbaast iedereen dat het anderhalf uur langer duurde dan aangekondigd. Iets heeft deze vertraging veroorzaakt; het grotere aantal kardinalen kan de vertraging op zich onvoldoende verklaren. Wat dan wel? Daar hebben we het raden naar. Normaal gezien wordt er niet gedebatteerd in de Sixtijnse Kapel. Er wordt enkel gebeden en gestemd. En dat gebeurt in stilte, ritueel. Uiteindelijk heeft het geen belang. Het is belangrijk om in vertrouwen af te wachten en de ruimte en de tijd te geven aan de H. geest om zijn werk te doen.
Ik werk ondertussen gewoon door, en kijk af en toe eens naar mijn mobieltje. Als er witte rook komt en de klokken luiden, kan het toch nog makkelijk een uurtje duren, voor de nieuwe paus op het balkon verschijnt. Tijd genoeg om vanop de eerste rij (op ons dak) de nieuwe paus te begroeten. Want eerst moet hij nog in de kamer der tranen om zich te bekleden met de pauselijke gewaden en symbolen -waaronder de vissersring- , om vervolgens de kardinalen toe te spreken in de Sixtijnse Kapel en persoonlijk begroet te worden door hen. Dan pas gaat het hele gevolg naar het balkon van de Sint-Pietersbasiliek, waar het bekende “habemus papam ritueel” zal plaatsvinden. We waken en bidden, en we kijken vol verwachting uit naar de nieuwe Petrus.
Zojuist is de heilige mis Pro Eligendo Pontefice afgelopen. Het is een mis die uitsluitend opgedragen wordt vlak voor het conclaaf begint, “voor de verkiezing van een nieuwe Paus”. “Rood” is de liturgische kleur; de kleur van de Heilige Geest die aanroepen wordt. Men bidt dat het de Heilige Geest is die kiest door middel van de kardinalen.
De kardinalen vertrokken in taxi’s, zelfs al moeten ze maar een paar honderd meter afstand afleggen om te vermijden dat ze spitsroede moeten lopen langs hordes journalisten en “toeristen”
De elector-kardinalen die in onze Romeinse huizen verblijven, zijn vertrokken om hun intrek te nemen in één van de twee gastenverblijven in Vaticaanstad, waar zij “opgesloten” blijven tot een nieuwe Pontifex wordt verkozen. Om de sfeer weer te geven in de straten rond Vaticaanstad: ze vertrokken in taxi, zelfs al moeten ze maar een paar honderd meter afstand afleggen om te vermijden dat ze spitsroede moeten lopen langs hordes journalisten en “toeristen” die als ze een kardinaal zien een selfie willen nemen…
Het lijkt erop dat de Via Conciliazione (de boulevard die recht naar de Sint-Petersbasiliek gaat) omgetoverd wordt tot een festivalweide, met beeldschermen en geluidstorens.
(tekst gaat door onder afbeelding)
Ook de skyline rond onze Generale Curie ondergaat een grondige verandering. Ze is bezaaid met tentjes waar life verslag wordt uitgebracht over het conclaaf.
(tekst gaat door onder afbeelding)
Vanop ons dak hebben we ook perfect zicht op de Vaticaanse scène: het balkon met de rode gordijnen waarop binnenkort de woorden “Habemus papam” zullen weerklinken (= “We hebben een Paus”). Daarnaast het zadeldak van de Sixtijnse kapel met de schoorsteen. En nog meer naar rechts de loggia van het Staatsecretariaat en het Pauselijk Paleis (waar Franciscus nooit heeft willen wonen).
(tekst gaat door onder afbeelding)
De beste Vaticaankenners in mijn onmiddellijke omgeving zijn het erover eens: vanavond zal er hoogst waarschijnlijk zwarte rook zijn.
Laten we bidden dat we uiterlijk vrijdagavond een nieuwe paus mogen begroeten als gave Gods aan de Kerk en de wereld
Het is niet onmogelijk dat er op het einde van de tweede dag witte rook uit de schoorsteen komt. Maar gezien de context van het huidige conclaaf is het meer waarschijnlijk witte rook te verwachten in de loop van de derde dag (vrijdag). Als er geen witte rook is vrijdagavond zou dat een slecht teken zijn. Het zou dan teken zijn dat het conclaaf een “politieke” blokkade doormaakt. Laten we bidden dat dit niet het geval is en dat we uiterlijk vrijdagavond een nieuwe paus mogen begroeten als gave Gods aan de Kerk en de wereld.
Morgen is het zover; dan begint het Conclaaf. Ik kan u verzekeren: de sfeer is anders dan 12 jaar geleden, met als het grote verschilpunt vandaag: de impact van de media, en vooral van de social media. Er hangt spanning in de lucht. Ik geloof niet dat er ooit al een conclaaf geweest is waarbij de ganse wereld zo dicht op de huid zat van de kardinalen. Als ik ze op straat zie, lopen ze gekleed als gewone burgers… anders laten de mensen ze niet meer gerust! Zelfs de Romeinse straatstenen weten meer dan ooit wat er aan de hand is achter de schermen in het pré-conclaaf. Ook is het voor mij duidelijk geworden dat het pré-conclaaf geenszins behulpzaam is voor de kardinaal-electoren om elkaar te leren kennen. Ze hebben weliswaar een dik boek “who is who” gekregen met de CV’s van ieder Conclaaf-deelnemer, maar dat schijnt te technisch te zijn en het is naar verluidt ook onvolledig of niet precies.
De scheidslijnen in het pre-conclaaf schijnen niet tussen de culturele subgroepen te lopen, maar ze fietsen er dwars doorheen
Het pre-conclaaf bestaat overigens uitsluitend uit sessies waarin eenieder een interventie kan maken van maximum vijf minuten. Het blijken vooral de 80+ kardinalen te zijn die er gebruik van maken en bovendien lappen ze de tijdslimiet van 5 minuten vaak schaamteloos aan hun laars. Er is wel simultaanvertaling voor de belangrijkste Europese talen, maar dat is het dan; geen enkel debat, geen enkele werkgroep, noch kleinere uitwisselingsgroepen. Zelfs na zoveel dagen van urenlang luisteren kunnen de kardinalen niet bevestigen dat ze elkaar kennen. Wat gebeurde er dan wel? Het lijkt er op dat sommige oude kardinalen opgevoerd werden door diverse groepen van bepaalde ekklesiologische strekking. Zo kregen de elector-kardinalen stilaan lucht van de campagne-voerende groepen. De scheidslijnen in het pre-conclaaf schijnen niet tussen de culturele subgroepen te lopen, maar ze fietsen er dwars doorheen. De social media hebben er lucht van gekregen en zoeken nu naarstig naar alternatieve papabili (kanshebber voor het pausschap), omdat de gedoodverfde papabili door zoveel tegenstellingen niet aan een grote meerderheid zouden geraken. Kortom het wordt een behoorlijk onvoorspelbaar conclaaf.
Het vooruitzicht hun digitale toestellen af te moeten geven verstoort velen: hun mobieltje functioneert immers niet enkel als contactmiddel, maar ook als wekker, getijdenboek, missaal, etc…
Het conclaaf zou in het Latijn verlopen; en dan te weten dat er geen simultaanvertaling zal zijn, terwijl heel wat kardinalen noch Latijn, noch Italiaans kennen…! De veiligheid en geheimhouding zullen meer dan ooit uiterst belangrijk zijn; elke kardinaal zal al zijn digitale toestellen moeten afgeven. Dit vooruitzicht verstoort velen: hun mobieltje functioneert immers niet enkel als contactmiddel, maar ook als wekker, getijdenboek, missaal, etc… De eerste stemronde vindt plaats woensdagavond; die stemming is cruciaal. Het zal helderheid creëren over de grootte van steun die sommige papabili genieten. Dan pas zal het echte werk beginnen. De tweede dag -met vier stemrondes- leidde vroeger wel eens tot witte rook op het einde van de dag, maar ik verwacht persoonlijk pas witte rook in de loop van vrijdag of zaterdag. Veni Sancte Spiritus.
Verleden zaterdag, hield de Unie van de Generale Oversten (mannelijke en vrouwelijke tak), hun afscheidsviering van Paus Franciscus in de Sint-Pietersbasiliek. Die zat tjokvol met religieuzen. Het was tot dusver de meest bijgewoonde van de rouwdiensten die traditioneel gedurende negen dagen volgen op de uitvaart, en die georganiseerd worden door diverse groepen. Er waren ongeziene primeurs! Op vraag van de hoofdcelebrant kardinaal Angel Fernandes Artemi SDB, mocht onze Pater Generaal mee op het altaar.
(tekst gaat door onder afbeelding)
Dit leidde wel tot wat protocollair gedoe, met zestig gemijterde kardinalen die mee voorgingen….
(tekst gaat door onder afbeelding)
Maar de belangrijkste Vaticaanse vrouwen zaten ook op de eerste rij…! En dat terwijl Kardinaal Stella enkele dagen voordien nog Paus Franciscus’ beslissing had aangevochten dat ook niet-gewijden hoge posities kunnen bekleden aan de H. Stoel (zie American Magazine). Bovendien mocht presidente Zr. Mary T. Barron OLA, na het kruisteken, een lang en fel gesmaakt dankwoord uitspreken als hommage aan paus Franciscus (een primeur voor de Sint-Pietersbasiliek).
Men heeft achter de schermen hemel en aarde moeten verzetten om dit lied – en een beetje leven – te kunnen brengen in de al te vormelijke liturgie van de Sint-Pietersbasiliek.
En op het einde van de viering zong onze Chileense medebroeder p. Cristobal Fones SJ een prachtig Spaanstalig lied “tu modo”. Hij is een begenadigd zanger muzikant. Cristobal staat aan het hoofd van het mondiale gebedsnetwerk van de paus.
Men heeft achter de schermen hemel en aarde moeten verzetten om dit lied – en een beetje leven – te kunnen brengen in de al te vormelijke liturgie van de Sint-Pietersbasiliek. Het klonk als de vernieuwende overgang van het Gregoriaans naar de Polyfonie in de 16de eeuw. De hoofden van de kardinalen gingen dan ook van links naar rechts: “Wat gebeurt hier!?”. Cristobal moest weliswaar zijn gitaar achterwege laten – want verboden in de Sint-Pieter – en de zang werd bijgevolg begeleid door het orgel. Het was een emotioneel moment, dat voor zoveel religieuzen iets terugbracht van de geestdrift die wij religieuzen voelden met Paus Franciscus die ons steeds aanmoedigde om Jezus Christus in alles centraal te plaatsen.
We zitten midden in het pré-conclaaf, wat nu officieel Algemene Congregatie heet. Geen enkele kardinaal spreekt vrijuit over wat er zich binnenkamers afspeelt, maar aan de losse reacties die je her en der bij elkaar kan sprokkelen, en door ze aan elkaar te lijmen via de formelere bulletins van de Heilige Stoel over het gebeuren, is het mogelijk om erover een min of meer coherente hypothese te formuleren.
In het pré-conclaaf is er een tendens dat de “doctrinele chaos” gecorrigeerd en recht gezet moet worden. Anderen vinden van niet.
In het pré-conclaaf is er een tendens om wat als de huidige “doctrinele chaos” in de Kerk gekwalificeerd wordt en wat door paus Franciscus zou veroorzaakt zijn, in een volgende pontificaat moet gecorrigeerd en recht gezet worden. De vertegenwoordigers van deze strekking wensen onder geen beding de voortzetting van Paus Franciscus’ magisteriele erfenis. De vertegenwoordigers van andere strekkingen wensen dat wel, en leggen daarbij de nadruk op de goddelijke barmhartigheid, wat de basis vormde van Paus Franciscus’ theologie en ekklesiologie. De goddelijke barmhartigheid voert ons in het hart van het christelijk verlossingsgeloof, waarop de traditionele leer gestoeld is. Ze nodigt allen uit om het geloof in Jezus Christus om te zetten in levende en concrete daden: vrede stichten, vergeven “tutti, tutti, tutti”, de eerste plaats voorbehouden voor de armen, vluchtelingen waardig ontvangen, zich ontfermen over de uitgebuite schepping, enz.
De homilie van Kardinaal Pietro Parolin, enkele dagen geleden uitgesproken voor de jeugd op het Sint-Pietersplein, onderstreepte op uiterst genuanceerde, maar toch goed verstaanbare manier deze laatste strekking. Hij bracht een duidelijke hommage aan Paus Franciscus, en ging verder dan Kardinaal Giovanni Battista Re, de dag ervoor tijdens de uitvaart. Door het benadrukken van de weg van de vrede via de ontmoeting en de dialoog opende Parolin ook een opening naar synodaliteit (zonder het bij naam te noemen) die precies deze vrede en universaliteit nastreeft binnen de Kerk, als volk onderweg, via de openhartige dialoog.
Ondertussen zijn we allen onder de indruk van de volkstoeloop naar het graf van Paus Franciscus in de Santa Maria Maggiore. Het eenvoudige graf spreekt enorm aan.
(tekst gaat door onder afbeelding)
Dag in dag uit, vanaf het eerste uur van de dag schuiven mensen aan, tot het sluitingsuur. Ze hebben er veel tijd voor over.
(tekst gaat door onder afbeelding)
Op deze wijze maakt het Volk Gods de kardinalen duidelijk dat de erfenis -ondanks interne kerkelijke kritiek op Franciscus’ beleid- niet opzij kan gezet worden. Zoals het publiek in het voetbal, zijn zij de twaalfde speler in dit conclaaf.
Het valt op hoe de laatste dagen de naam van Kardinaal Parolin nadrukkelijk circuleert in de Romeinse middens als plausibele nieuwe paus. Maar het zal onduidelijk blijven of Kardinaal Parolin de rol heeft aanvaard van papabile, ofwel dat hij de rol van ‘King-maker’ heeft opgenomen voor een ander. Er zijn andere kandidaten in circulatie met even goede, zelfs betere kaarten. Veel zal afhangen van de grote groep kardinalen uit de “Global South” of een Europese papabile überhaupt nog kans maakt. En dat blijft ongeweten tot het uur van de witte rook.
